Praca zmianowa – o czym należy wiedzieć?

Kodeks pracy przewiduje różne formy czasu pracy. Okazuje się, że praca zmianowa może być wykonywana w każdym z nich. Czym jednak dokładnie jest praca na zmianę i w jakich okolicznościach można ją stosować?

Praca zmianowa

Przepisy prawa pracy odnoszą się tak naprawdę do pracy zmianowej tylko poprzez jedną regulację zawartą w art. 146 Kodeksu pracy. Zgodnie z treścią tego przepisu praca zmianowa jest dopuszczalna bez względu na stosowany system czasu pracy.

Praca zmianowa nie może być kwalifikowana jako jeden z systemów czasu pracy. W rzeczywistości jest bowiem formą wykonywania obowiązków prawniczych, które ze względu na swój charakter muszą być co do zasady realizowane w sposób ciągły lub bardzo częsty, tj. z niewielkimi przerwami. Z pracą tego rodzaju spotkamy się przede wszystkim przy produkcjach masowych i przemysłowych, gdzie jedna ekipa pracowników jest zastępowana przez następną, tak aby nie dochodziło do przestojów w produkcji.

Praca zmianowa może występować aż w trzech formach:

• systemie nieciągłym obejmującym pracę na dwie zmiany z przerwą w nocy i na koniec tygodnia;

• systemie półciągłym obejmującym pracę na trzy zmiany z przerwą w pracy na koniec tygodnia;

• systemie ciągłym obejmującym pracę przez 24 godziny we wszystkie dni tygodnia (jest to charakterystyczne np. dla branży energetycznej, gdzie nie można doprowadzić do jakiegokolwiek przestoju w działalności).

Jak określać pracę zmianową?

Pracodawca może samodzielnie postanowić, że w jego zakładzie pracy będzie obowiązywała forma zmianowego wykonywania obowiązków przez zatrudnionych. Dokładne zasady realizowania pracy zmianowej mogą wynikać zarówno z umowy o pracę, układu zbiorowego pracy, jak i regulaminu czasu pracy, który obowiązuje w danej firmie.

W ramach pracy zmianowej zawsze następuje zmiana pory świadczenia pracy przez poszczególne osoby po upływie konkretnie ustalonej liczby godzin, dni lub tygodni.

Przykład 1.

Czy pracodawca może ustalić, że praca zmianowa w jego firmie będzie odbywała się według schematu – 1 tydzień na 1 tydzień?

Tak, ponieważ zatrudniający ma pełną dowolność w ustalaniu zasad pracy zmianowej. W omawianym przykładzie część pracowników będzie wykonywała swoje obowiązki na poranną zmianę, druga część na zmianę popołudniową, po czym po upływie tygodnia zatrudnieni zamienią się godzinami świadczonej przez siebie pracy.

Odpoczynek przy pracy zmianowej

Każdy pracownik ma prawo do odpoczynku od pracy – nie inaczej jest w przypadku wykonywania pracy zmianowej. Ustawodawca wskazuje, że taki odpoczynek powinien wynosić na dobę 11 godzin oraz 35 godzin na tydzień.

Przykład 2.

Pracownik wykonuje swoje obowiązki od godziny 7:00 w niedzielę do godziny 7:00 w poniedziałek (a więc przez kolejne następujące po sobie 24 godziny). Zatrudniony ma prawo do odpoczynku tygodniowego, który obejmuje kolejne 24 godziny. Odpoczynek tygodniowy trwa więc od godz 20:00 w sobotę aż do 7:00 w poniedziałek, obejmując kolejne 35 godzin.

Przykład 3.

Jak powinniśmy liczyć 35-godzinny tygodniowy odpoczynek w pracy w sytuacji, gdy pracownik pracuje w systemie podstawowym w godzinach od 6:00 do 14:00 i przyjdzie do pracy w sobotę w godzinach od 7:00 do 15:00?

W tej sytuacji rozpoczęcie 35-godzinnej przerwy powinniśmy liczyć od godz. 15:00 w sobotę – odpoczynek takiego pracownika powinien obejmować również na niedzielę. Odpoczynek będzie kończył się o godz. 3:00 nad ranem w poniedziałek.

Przykład 4.

W jaki sposób pracodawca powinien zorganizować odpoczynek pracownikowi wykonującemu pracę zmianową począwszy od godz. 6 rano?

Jeśli doba pracownicza rozpoczyna się o 6:00, to jej koniec nastąpi o 6:00 następnego dnia. Rozpoczynając pracę o 6 rano, pracownik może wykonywać swoje obowiązki maksymalnie do godziny 19:00, tak aby od zakończenia pracy do końca doby upłynęło 11 godzin i aby nie doszło do naruszenia przepisów prawa pracy.

Zachowanie odpoczynku pomiędzy zmianami jest bardzo istotne z punktu widzenia każdego zatrudnionego. Jeżeli dana osoba pracowała na drugą zmianę, to nie wolno wzywać jej do pracy na tę pierwszą. Pracownik musi mieć bowiem czas na regenerację swojego organizmu. Co do zasady przerwa pomiędzy zmianami powinna przypadać w każdą niedzielę.

Pamiętajmy, że pracodawca nie może zmusić pracownika do wykonywania obowiązków bez jakiejkolwiek przerwy. Takie zachowanie stanowi poważne naruszenie zasad prawa pracy. Jeśli zatrudniający stosuje takie praktyki, to pracownicy powinni zgłosić całą sprawę albo do sądu pracy, albo do właściwej inspekcji pracy.

Czy pracodawca może zmusić pracownika do pracy zmianowej?

Tak naprawdę nie można zmusić zatrudnionego do wykonywania obowiązków w ramach pracy zmianowej. Będzie się to jednak wiązało najczęściej z utratą zatrudnienia. Pracodawca, który do tej pory nie wprowadził zmianowości w swojej firmie może to zrobić w każdym czasie. Pracownicy otrzymują wówczas tzw. wypowiedzenia zmieniające i jeśli ich nie zaakceptują to pracodawca może wypowiedzieć im umowę.

Przykład 5.

Jan pracował na cały etat od poniedziałku do piątku w godzinach od 8:00 do 16:00. Pracodawca postanowił jednak, że wprowadzi w firmie pracę zmianową, tj. jeden tydzień w godzinach od 8:00 do 16:00, drugi tydzień w godzinach od 16:00 do północy itd., która będzie obowiązywała każdego pracownika. Jan nie chciał przyjąć nowych warunków zatrudnienia, więc pracodawca wręczył mu wypowiedzenie zmieniające jego dotychczasowe warunki pracy. Zatrudniony odmówił ich przyjęcia, w związku z czym pracodawca ma prawo zwolnić Jana z zachowaniem okresu wypowiedzenia zgodnego z jego aktualną umową o pracę.

W przypadku kobiet w ciąży praca zmianowa nie jest zakazana, choć takim pracownicom nie wolno wykonywać obowiązków w porze nocnej – stanowiłoby to poważne zagrożenie dla nich samych, jak i dziecka. Powyższy zakaz dotyczy również:

• pracowników młodocianych;

• osób niepełnosprawnych (chyba że przedstawią zaświadczenie lekarskie pozwalające im na pracę zmianową w trybie nocnym) oraz

• pracowników-rodziców, którzy sprawują opiekę nad dziećmi w wieku do lat 4.

Zalety i wady pracy zmianowej

Jeśli praca zmianowa będzie wykonywana w nocy, to zatrudniony może liczyć na wyższe zarobki. Dodatkowo nie musi martwić się, że będzie wyłączony ze zwykłego życia w tzw. typowych godzinach pracy, tj. od 8:00 do 16:00. Praca po zmroku oznacza bardzo często większy spokój dla zatrudnionych oraz mniejszy stres – z reguły liczba i wielkość obowiązków są wówczas mniejsze niż te wykonywane za dnia. Przy dobrej organizacji i możliwości wpłynięcia na system pracy zmianowej pracownik ma możliwość zyskania większej ilości czasu do własnej dyspozycji, tj. poza firmą (jest to szczególnie widoczne przy pracy w systemie 12-godzinnym).

Praca zmianowa ma niestety także i pewne wady, na czele których wysuwa się przede wszystkim nieregularność wykonywania obowiązków. Taki model pracy może prowadzić do rozregulowania rytmu biologicznego człowieka, zwłaszcza gdy zmiany są bardzo częste i co jakiś czas przypadają na porę nocną. Mankamentem pracy zmianowej może być także utrata kontaktu z rodziną – jeśli pracownik wykonuje swoje obowiązki w nocy, to w ciągu dnia będzie musiał zregenerować swoje siły poprzez sen, a wtedy nie da się utrzymać relacji z bliskimi. Czas wolny przy pracy zmianowej jest najczęściej oddawany losowo, a więc pracownik może nie być w stanie załatwić ważnych spraw urzędowych lub rodzinnych, bo w tym czasie będzie to fizycznie niemożliwe.

Podsumowanie

Praca zmianowa charakteryzuje się zmiennymi porami wykonywania obowiązków firmowych w powtarzających się cyklach dziennych, tygodniowych lub miesięcznych. Praca tego rodzaju powinna być określona w umowie o pracę, układzie zbiorowym pracy albo regulaminie pracy. Bardzo często wykonuje się ją w porze nocnej, co z jednej strony gwarantuje wyższą pensję, z drugiej jednak może negatywnie wpływać na zdrowie i na utrzymywanie pozytywnych relacji z rodziną.