Komu i na jakich warunkach przysługuje emerytura pomostowa?

Przepisy regulujące system emerytalny w Polsce bardzo często ulegają zmianom. Wobec sytuacji demograficznej, która jednoznacznie wskazuje na starzenie się społeczeństwa, nie można wykluczyć dalszych modyfikacji, aby możliwe było utrzymanie wydolności całego systemu. Jednym ze świadczeń wypłacanych w ramach systemu emerytalnego w Polsce jest emerytura pomostowa. W ostatnim czasie przepisy w tym zakresie zostały znowelizowane, dlatego niniejszy artykuł ma przybliżyć czytelnikom wprowadzone zmiany.

Emerytura pomostowa do 31 grudnia 2023 roku

Dotychczas emeryturę pomostową mogła otrzymać osoba, która:

• jest urodzona po 31 grudnia 1948 roku;
• osiągnęła wiek emerytalny co najmniej 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn;
• udowodniła okresy składkowe i nieskładkowe wynoszące co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;
• przed 1 stycznia 1999 roku wykonywała prace w szczególnych warunkach (w szczególnym charakterze) wymienione w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lub prace w szczególnych warunkach (o szczególnym charakterze) wymienione w ustawie o emeryturach pomostowych;
• po 31 grudnia 2008 roku wykonywała prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w ustawie o emeryturach pomostowych;
• posiada udowodniony staż co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Emerytura pomostowa od 1 stycznia 2024 roku

Po zmianach wprowadzonych Ustawą z dnia 28 lipca 2023 roku o zmianie ustawy o emeryturach pomostowych oraz niektórych innych ustaw, które obowiązują od 1 stycznia 2024 roku, emeryturę pomostową może otrzymać osoba spełniająca następujące kryteria:

• jest urodzona po 31 grudnia 1948 roku;
• osiągnęła wiek emerytalny co najmniej 55 lat w przypadku kobiet i 60 lat w przypadku mężczyzn;
• udowodniła okresy składkowe i nieskładkowe wynoszące co najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn;
• po 31 grudnia 2008 roku wykonywała prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wymienione w ustawie o emeryturach pomostowych;
• posiada udowodniony staż co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze.

Przykład 1.

Czy pan Jan urodzony w 1962 roku ma prawo do emerytury pomostowej 21 sierpnia 2023 roku, jeżeli przed 1 stycznia 1999 roku nie wykonywał prac w szczególnych warunkach (w szczególnym charakterze), a spełnia pozostałe przesłanki do przyznania mu emerytury pomostowej?

Z uwagi na to, że zmiany dotyczące przesłanek uprawniających do emerytury pomostowej weszły w życie z początkiem 2024 roku, pan Jan otrzymał w 2023 roku decyzję odmowną, jeśli jednak wniosek złoży po zmianach w 2024 roku emerytura pomostowa zostanie mu przyznana.

Przykład 2.

Czy pan Edward urodzony w 1960 roku ma prawo do emerytury pomostowej 1 stycznia 2024 roku, jeżeli przed 1 stycznia 1999 roku wykonywał pracę w szczególnych warunkach przez 10 lat, a następnie w okresie od 3 stycznia 2009 roku do 3 stycznia 2011 roku pracował w szczególnych warunkach?

Pomimo zmian pan Edward nie spełnia wszystkich wymaganych przesłanek do przyznania mu emerytury pomostowej, ponieważ nie posiada co najmniej 15 lat pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. W konsekwencji pan Edward otrzyma decyzję odmowną, jeśli złoży wniosek o emeryturę pomostową.

Z uwagi na pojawiające się głosy w debacie publicznej dotyczącej emerytur pomostowych postulowano zniesienie wygasającego charakteru emerytur pomostowych, konsekwencją czego jest wspomniana nowelizacja przepisów.

Szczególne regulacje dotyczące emerytur pomostowych co do wybranych grup pracowników

Ustawa o emeryturach pomostowych określa szczególne przesłanki nabycia prawa do emerytury pomostowej przez wybrane grupy pracowników, w tym:

• pracowników wykonujących w powietrzu na statkach powietrznych pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
• pracowników wykonujących w portach morskich prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze;
• pracowników wykonujących w hutnictwie prace w szczególnych warunkach;
• pracowników wykonujących wybrane prace w szczególnych warunkach wymienione w załączniku nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych;
• pracowników wykonujących prace maszynistów pojazdów trakcyjnych;
• członków zawodowych ekip ratownictwa górskiego;
• pracowników wykonujących prace górnicze;
• żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy służb mundurowych.

Prace w szczególnych warunkach

Zgodnie z definicją ustawową „prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku”.

Prace w szczególnych warunkach to: prace bezpośrednio przy przeróbce mechanicznej węgla oraz rud metali lub ich wzbogacaniu; prace udostępniające lub eksploatacyjne związane z urabianiem minerałów skalnych; prace pod ziemią bezpośrednio przy drążeniu tuneli w górotworze; prace bezpośrednio przy zalewaniu form odlewniczych, transportowaniu naczyń odlewniczych z płynnym, rozgrzanym materiałem (żeliwo, staliwo, metale nieżelazne i ich stopy); prace bezpośrednio przy ręcznej obróbce wykańczającej odlewy: usuwanie elementów układu wlewowego, ścinanie, szlifowanie powierzchni odlewów oraz ich malowanie na gorąco; prace bezpośrednio przy obsłudze wielkich pieców oraz pieców stalowniczych lub odlewniczych; prace murarskie bezpośrednio w piecach hutniczych, odlewniczych, bateriach koksowniczych oraz w piecach do produkcji materiałów ceramicznych; prace bezpośrednio przy ręcznym zestawianiu surowców lub ręcznym formowaniu wyrobów szklanych w hutnictwie szkła; prace bezpośrednio przy kuciu ręcznym w kuźniach; prace bezpośrednio przy obsłudze agregatów i urządzeń do produkcji metali nieżelaznych; prace bezpośrednio przy obsłudze ciągów walcowniczych: przygotowanie, dozorowanie pracy walców lub samotoków, ingerencja przy wypadaniu i zaklinowaniu materiałów; prace przy obsłudze dźwignic bezpośrednio przy wytapianiu surówki, stopów żelaza lub metali nieżelaznych; prace bezpośrednio przy produkcji koksu w bateriach koksowniczych; prace bezpośrednio przy wypychaniu koksu z baterii koksowniczych, gaszeniu lub sortowaniu koksu; prace bezpośrednio przy produkcji materiałów formierskich lub izolacyjnoegzotermicznych używanych w odlewnictwie i hutnictwie; prace bezpośrednio przy ręcznym załadunku lub wyładunku pieców komorowych, wyrobami ogniotrwałymi; prace bezpośrednio przy ręcznym załadunku lub rozładunku gorących wyrobów ceramicznych; prace bezpośrednio przy formowaniu wyrobów ogniotrwałych wielkogabarytowych przy użyciu ręcznych narzędzi wibracyjnych; prace przy ręcznym formowaniu, odlewaniu, czyszczeniu lub szkliwieniu wyrobów ceramicznych; prace nurka lub kesoniarza; prace w komorach hiperbarycznych; prace fizyczne ciężkie bezpośrednio przy przeładunku w ładowniach statku; prace rybaków morskich; prace na statkach żeglugi morskiej; prace na morskich platformach wiertniczych; prace w powietrzu wykonywane na statkach powietrznych przez personel pokładowy; prace bezpośrednio przy obsłudze urządzeń wiertniczych i wydobywczych przy poszukiwaniu złóż ropy naftowej lub gazu ziemnego; prace bezpośrednio przy obróbce odwiertów w górnictwie otworowym: ropy naftowej lub gazu ziemnego; prace bezpośrednio przy spawaniu łukowym lub cięciu termicznym w pomieszczeniach o bardzo małej kubaturze, z utrudnioną wentylacją (podwójne dna statków, zbiorniki, rury itp.); prace bezpośrednio przy malowaniu, nitowaniu lub montowaniu elementów wyposażenia w pomieszczeniach o bardzo małej kubaturze z utrudnioną wentylacją (podwójne dna statków, zbiorniki, rury itp.); prace wewnątrz cystern, kotłów, a także zbiorników o bardzo małej kubaturze po substancjach niebezpiecznych; prace przy ręcznym układaniu na gorąco nawierzchni z mieszanek mineralno-bitumicznych; prace bezpośrednio przy przetwórstwie materiałów zawierających azbest lub prace rozbiórkowe związane z ich usuwaniem; prace garbarskie bezpośrednio przy obróbce mokrych skór; prace bezpośrednio przy zrywce lub ręcznej ścince drzew przenośną pilarką z piłą łańcuchową; prace w pomieszczeniach o narzuconej technologią temperaturze powietrza poniżej 0°C; prace fizyczne ciężkie w podziemnych kanałach ściekowych; prace tancerzy zawodowych związane z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym; prace przy wywozie nieczystości stałych i płynnych oraz prace na wysypiskach i wylewiskach nieczystości związane z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym; prace przy kuciu ręcznym w kuźniach przemysłowych oraz obsłudze młotów mechanicznych; prace przy produkcji węglików spiekanych, elektrod, rud i walczaków oraz żelazostopów.

Prace o szczególnym charakterze

Za prace o szczególnym charakterze uważa się prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się.

Wykaz prac w szczególnych warunkach oraz prac o szczególnym charakterze znajduje się w załącznikach do ustawy o emeryturach pomostowych.

Prace o szczególnym charakterze to: prace pilotów statków powietrznych (pilot, instruktor); prace kontrolerów ruchu lotniczego; prace mechaników lotniczych związane z bezpośrednią obsługą potwierdzającą bezpieczeństwo statków powietrznych na płycie lotniska; prace nawigatorów na statkach morskich oraz pilotów morskich; prace maszynistów pojazdów trakcyjnych (maszynista pojazdów trakcyjnych, maszynista instruktor, maszynista zakładowy, maszynista wieloczynnościowych i ciężkich maszyn do kolejowych robót budowlanych i kolejowej sieci trakcyjnej, kierowca lokomotywy spalinowej o mocy do 300 KM, pomocnik maszynisty pojazdów trakcyjnych) i kierowników pociągów; prace bezpośrednio przy ustawianiu drogi przebiegu pociągów i pojazdów metra (dyżurny ruchu, nastawniczy, manewrowy, ustawiacz, zwrotniczy, rewident taboru bezpośrednio potwierdzający bezpieczeństwo pociągu, dyspozytor ruchu metra, dyżurny ruchu i stacji metra); prace funkcjonariuszy straży ochrony kolei; prace kierowców autobusów, trolejbusów oraz motorniczych tramwajów w transporcie publicznym; prace kierowców pojazdów uprzywilejowanych; prace kierowców pojazdów przewożących towary niebezpieczne wymagające oznakowania pojazdu tablicą ostrzegawczą barwy pomarańczowej zgodnie z przepisami Umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) sporządzonej w Genewie dnia 30 września 1957 roku; prace operatorów reaktorów jądrowych; prace operatorów żurawi wieżowych, do obsługi których są wymagane uprawnienia kategorii IŻ lub równorzędne oraz dźwignic portowych lub stoczniowych; prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technologicznymi mogącymi stwarzać zagrożenie wystąpienia poważnej awarii przemysłowej ze skutkami dla bezpieczeństwa publicznego; prace przy bezpośrednim sterowaniu procesami technicznymi mogącymi spowodować awarię techniczną z poważnymi skutkami dla bezpieczeństwa publicznego; prace bezpośrednio przy produkcji materiałów wybuchowych, środków strzałowych, wyrobów pirotechnicznych oraz ich konfekcjonowaniu; prace bezpośrednio przy sterowaniu blokami energetycznymi wytwarzającymi energię elektryczną lub cieplną; prace elektromonterów bezpośrednio przy usuwaniu awarii oraz eksploatacji napowietrznych sieci elektroenergetycznych w warunkach prac pod napięciem; prace członków zespołów ratownictwa medycznego; prace członków zawodowych ekip ratownictwa (chemicznego, górskiego, morskiego, górnictwa otworowego); prace pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a–5 i 8 Ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 roku o  ochronie przeciwpożarowej, uczestniczących bezpośrednio w akcjach ratowniczych; prace nauczycieli, wychowawców i innych pracowników pedagogicznych zatrudnionych w młodzieżowych ośrodkach wychowawczych, młodzieżowych ośrodkach socjoterapii, ośrodkach szkolno-wychowawczych, okręgowych ośrodkach wychowawczych, schroniskach dla nieletnich oraz zakładach poprawczych zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 9 czerwca 2022 roku o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich; prace personelu sprawującego opiekę nad mieszkańcami domów pomocy społecznej dla przewlekle psychicznie chorych, niepełnosprawnych intelektualnie dzieci i młodzieży lub dorosłych zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej; prace personelu medycznego oddziałów psychiatrycznych i leczenia uzależnień w bezpośrednim kontakcie z pacjentami zgodnie z przepisami Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego; prace personelu medycznego w zespołach operacyjnych dyscyplin zabiegowych i anestezjologii w warunkach ostrego dyżuru.

Wniosek o emeryturę pomostową

Osoby, które spełniają kryteria do otrzymania emerytury pomostowej, muszą złożyć wniosek o emeryturę pomostową. Formularz wniosku dostępny jest w każdej placówce ZUS-u, na stronie internetowej Zakładu oraz na platformie PUE ZUS.

Wniosek o przyznanie emerytury pomostowej można złożyć do ZUS-u nie wcześniej niż na 30 dni przed spełnieniem warunków do przyznania świadczenia lub zamierzonym terminem przejścia na emeryturę. Złożenie wniosku szybciej skutkuje wydaniem przez ZUS decyzji o odmowie prawa do świadczenia. Złożenie wniosku po miesiącu, w którym spełnione zostały przesłanki do przyznania ubezpieczonemu emerytury pomostowej, oznacza, że prawo do świadczenia zostanie ustalone od miesiąca zgłoszenia wniosku.

Wniosek o ustalenie prawa do emerytury pomostowej można złożyć:

• elektronicznie przez platformę PUE ZUS;
• pisemnie lub ustnie do protokołu w dowolnej jednostce organizacyjnej ZUS-u, działając osobiście lub poprzez ustanowionego pełnomocnika;
• pisemnie za pośrednictwem operatora pocztowego;
• pisemnie za pośrednictwem polskiego urzędu konsularnego.

Okresy składkowe i okresy nieskładkowe – jak udokumentować?

Okresy składkowe można udokumentować m.in.:

• zaświadczeniami od pracodawców;
• świadectwami pracy;
• legitymacją ubezpieczeniową z wpisami o zatrudnieniu;
• umowami o pracę;
• opiniami z pracy;
• wpisem w starym książeczkowym dowodzie osobistym;
• legitymacjami służbowymi;
• legitymacjami związków zawodowych;
• pismami pracodawcy;
• kopiami lub odpisami dokumentacji osobowej bądź płacowej wydanymi przez jednostkę upoważnioną do przechowywania dokumentacji zlikwidowanych zakładów pracy;
• zeznaniami świadków.

Okresy nieskładkowe można udokumentować m.in.:

• zaświadczeniami pracodawcy;
• decyzjami ZUS-u;
• dyplomami ukończenia szkoły wyższej;
• zaświadczeniami wystawionymi przez szkoły wyższe;
• zaświadczeniami z urzędu pracy.

Postępowanie w sprawie wniosku o emeryturę pomostową

Wniosek o przyznanie prawa do emerytury pomostowej rozpatruje organ rentowy właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby zainteresowanej lub jednostka organizacyjna Zakładu wyznaczona przez Prezesa ZUS-u.

Decyzja rozstrzygająca w przedmiocie wniosku zostanie wydana przez organ rentowy w terminie 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania decyzji.

Podsumowanie

Podsumowując, wprowadzone od 2024 roku zmiany mają na celu zniesienia wygasającego charakteru emerytur pomostowych, bowiem przesłanki uprawniające do jej przyznania będą mniej rygorystyczne niż dotychczas. Osoby, które przed 1 stycznia 1999 roku nie wykonywały pracy w szczególnych warunkach (w szczególnym charakterze) wymienionych w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych lub prac w szczególnych warunkach (o szczególnym charakterze) wymienionych w ustawie o emeryturach pomostowych, a które spełniają pozostałe kryteria, powinny poczekać ze złożeniem wniosku do wejścia w życie uchwalonych zmian.