Opieka nad rodzicami a spadek

Czy fakt sprawowania opieki nad rodzicami może mieć wpływ na kwestię dziedziczenia? Okazuje się, że wskutek niedawnej nowelizacji Kodeksu cywilnego (kc) to zagadnienie może odgrywać istotną rolę przy spadkobraniu po rodzicach. W jaki sposób opieka nad rodzicami lub jej brak oddziałuje na możliwość nabycia spadku?

Nabycie spadku – kiedy następuje?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami spadek otwiera się wraz z chwilą śmierci spadkodawcy. Od tej pory osoby powołane do spadku, czy to na mocy testamentu, czy też przepisów ustawy, stają się potencjalnymi spadkobiercami. Potencjalnymi, ponieważ mogą odrzucić przypadający im spadek, co jest częste w przypadku, gdy wchodzą do niego liczne długi zmarłego. Termin na odrzucenie spadku od lat pozostaje niezmienny i wynosi dokładnie 6 miesięcy od chwili, gdy dana osoba dowiedziała się o tytule swojego powołania do spadku. Z reguły jest to chwila śmierci spadkodawcy, jednak gdy spadkobierca dowiedział się później o otwarciu spadku, początek biegu powyższego terminu ulega odpowiedniemu wydłużeniu. Brak odrzucenia spadku w ciągu wspomnianych 6 miesięcy powoduje, że spadkobierca nabywa taki majątek automatycznie, choć następuje to wówczas z ograniczeniem jego odpowiedzialności za długi zmarłego (jest to tzw. nabycie z dobrodziejstwem inwentarza).

Powołanie do spadku i chęć jego przyjęcia nie oznacza wcale, że dana osoba stanie się nowym właścicielem pozostawionego majątku. Jeśli zostanie uznana za niegodną dziedziczenia, spadek przepadnie i nie będzie można go odzyskać. Nowelizacja Kodeksu cywilnego z listopada 2023 roku wprowadziła w tym zakresie dwie dodatkowe przesłanki, które mogą przesądzić o uznaniu danej osoby za niegodną dziedziczenia.

Niegodność dziedziczenia a opieka nad rodzicem

Zgodnie z aktualną treścią art. 928 § 1 kc spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli:

1. dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;

2. podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;

3. umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego;

4. uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego określonego co do wysokości orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem albo innym organem albo inną umową;

5. uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Dwie ostatnie okoliczności uzasadniające żądanie uznania spadkobiercy za niegodnego obowiązują od 15 listopada 2023 roku. W praktyce oznacza to, że mają zastosowanie do przypadków, gdy spadek otworzył się po tej dacie. Jeśli spadkodawca zmarł przed wejściem w życie nowelizacji, nie można skorzystać z tych dwóch ostatnich przesłanek uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia.

Brak opieki nad rodzicem lub innym członkiem rodziny, który w przyszłości będzie naszym spadkodawcą, uzasadnia uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Nie ma przy tym znaczenia, czy dana osoba została powołana do spadku na mocy pozostawionego testamentu, czy też z mocy samej ustawy. Pamiętajmy jednak, że niegodność dziedziczenia ustala się wyłącznie na drodze sądowej, a więc konieczne jest zainicjowanie odpowiedniego postępowania.

Przykład 1.

Pan Marek był ojcem Mateusza i Bartłomieja. Pierwszy z synów nie utrzymywał kontaktu z ojcem od 15 lat, pozostawał z nim w konflikcie. Drugi syn opiekował się ojcem aż do jego śmierci, która nastąpiła 12 września 2023 roku – pod koniec życia pan Marek wymagał stałej opieki. Spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał w równych częściach obu swoich synów. Bartłomiej nie zgadza się z decyzją ojca i chciałby zakwestionować prawa do spadku swojego brata. Czy może żądać, aby Mateusz został uznany za niegodnego dziedziczenia w związku z tym, że uporczywie uchylał się od obowiązku sprawowania opieki nad ojcem, szczególnie w ostatnich latach jego życia? 

Nie, ponieważ przesłanka braku opieki nad rodzicem nie może być zastosowana w danym przypadku. W chwili śmierci pana Marka taka okoliczność nie obowiązywała i nie uzasadnia żądania uznania Mateusza za niegodnego dziedziczenia.

Przykład 2.

Pani Iwona zmarła 15 listopada 2023 roku i pozostawiła po sobie spadek, do którego powołała męża Karola oraz córkę Klarę. Spadkodawczyni w ostatnich latach potrzebowała wsparcia, ponieważ miała problemy z poruszaniem się i wykonywaniem codziennych obowiązków. Na tyle, ile było to możliwe, pomagał jej mąż, choć nie był w stanie sprostać wszystkim zadaniom. Pani Iwona wielokrotnie prosiła Klarę o pomoc, jednak ta nigdy nie miała na to czasu. Co prawda odwiedzała matkę raz na miesiąc albo rozmawiała z nią przez telefon, jednak nigdy nie zabrała jej do lekarza, nie posprzątała domu, nie zrobiła zakupów ani innych sprawunków, o które prosiła matka. Czy w takim przypadku Klara może zostać uznana za niegodną dziedziczenia? 

Tak, ponieważ w chwili śmierci pani Iwony obowiązywała już przesłanka braku opieki nad rodzicem, która uzasadnia wystąpienie z żądaniem uznania spadkobierczyni za niegodną dziedziczenia.

Jak uznać kogoś za niegodnego dziedziczenia?

Samo stwierdzenie występowania przesłanki uzasadniającej uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia nie jest wystarczające do tego, aby odsunąć daną osobę od spadku. Nawet jeśli rodzina i znajomi spadkodawcy wiedzą, że spadkobierca rzeczywiście nie utrzymywał relacji ze zmarłym, to i tak ktoś musi zainicjować odpowiednie postępowanie sądowe. Z żądaniem uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia można wystąpić także w ramach już toczącej się sprawy spadkowej, np. o stwierdzenie nabycia spadku.

Zgodnie z treścią art. 929 kc uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku. Jak wynika z powyższego, legitymacja do wystąpienia z omawianym żądaniem przysługuje każdej osobie, niekoniecznie członkowi rodziny zmarłego czy też innemu spadkobiercy powołanemu do dziedziczenia. Pamiętajmy jednak, że ciężar dowodu niegodności spoczywa na osobie zgłaszającej takie żądanie przed sądem. Osoba mająca w tym interes prawny musi zatem wykazać, że spadkobierca nie opiekował się swoimi rodzicami lub dopuścił się innego czynu uzasadniającego zastosowanie wobec niego instytucji niegodności. Można to uczynić na wiele różnych sposobów, choćby poprzez zeznania świadków, zdjęcia lub posiadane nagrania wideo.

Przykład 3.

Pan Kamil zmarł 20 grudnia 2023 roku. Miał tylko jedynego syna Pawła. Przez ostatnie 10 lat spadkodawca pozostawał w domu opieki, do którego wysłał go Paweł (koszty pobytu pokrywane były wyłącznie z emerytury pana Kamila). Paweł w zasadzie nie odwiedzał swojego ojca, czasami wyjątkowo pojawiał się u niego na kilka godzin przed świętami lub wysłał kartkę pocztową z wakacji. Paweł jest jedynym spadkobiercą pana Kamila, o czym wie Leokadia – mieszkanka domu opieki i jego bliska znajoma. Kobieta wie również o tym, że pan Kamil miał głęboki żal do syna z racji tego, że ten nigdy nie chciał go odwiedzić w domu opieki. Wielokrotnie wspominał, że nie chce, aby spadek trafił w ręce syna – robił to nie tylko w obecności Leokadii, lecz także innych mieszkańców i pracowników domu opieki. Czy Paweł może zostać uznany za niegodnego dziedziczenia? 

Tak, jeśli z takim żądaniem wystąpi chociażby Leokadia lub inna osoba, która słyszała zeznania pana Kamila. Świadkami w tej sprawie mogą być mieszkańcy i pracownicy domu opieki, podobnie jak lista odwiedzających w placówce, która potwierdzi, że Paweł tak naprawdę nie interesował się życiem swojego ojca.

Opieka nad rodzicami a spadek - podsumowanie

Brak opieki nad rodzicami jest od 15 listopada 2023 roku przesłanką, która uzasadnia wystąpienie z żądaniem uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Takie roszczenie przysługuje każdej osobie, która ma interes prawny w takiej sprawie i która jest w stanie udowodnić przesłankę niegodności dziedziczenia. Jeśli spadek został otwarty przed 15 listopada 2023 roku, brak sprawowania opieki nad rodzicem nie może być wykorzystany jako argument za niegodnością dziedziczenia, nawet gdy rzeczywiście taka sytuacja miała miejsce.