Przywileje dla samotnych rodziców - podatki, świadczenia i ochrona prawna

Różne sytuacje sprawiają, że rodzic wychowuje dzieci samodzielnie, bez udziału drugiego z nich. Przywileje dla samotnych rodziców występują zarówno w sferze prawa podatkowego, jak i w innych aspektach związanych z zatrudnieniem oraz utrzymaniem swoich pociech.

Podatkowe przywileje dla samotnych rodziców

Osoba samotnie wychowująca dziecko ma prawo do określonych ulg i preferencji, wynikających z przepisów prawa podatkowego. Warunkiem skorzystania z tych przywilejów jest spełnienie warunków wynikających z definicji samotnego rodzica w rozumieniu obowiązujących przepisów, przywołanej w ramce poniżej.

Przywileje dla samotnych rodziców obejmują m.in. możliwość złożenia rocznego rozliczenia podatkowego PIT. Jednocześnie samotny rodzic może skorzystać z ulgi na dziecko, jeżeli sprawuje opiekę nad dzieckiem poniżej 18 roku życia, dzieckiem pobierającym rentę lub dzieckiem uczącym się do ukończenia przez niego 25 roku życia. 

Przywileje dla samotnych rodziców wynikające z Kodeksu pracy

Z Kodeksu pracy nie wynikają wprost żadne przywileje dla samotnych rodziców. Osoby te mogą jednakże skorzystać z przywilejów przewidzianych w przepisach dla wszystkich rodziców – wśród tych uprawnień należy wyróżnić:

• zakaz zatrudniania kobiet w ciąży oraz kobiet karmiących dziecko piersią przy pracach uciążliwych, niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowia, mogących mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie dziecka;
• zakaz wypowiedzenia albo rozwiązania umowy o pracę w okresie ciąży, a także w okresie urlopu macierzyńskiego pracownicy;
• przedłużenie umowy o pracę zawartej na czas określony albo na okres próbny powyżej jednego miesiąca do dnia porodu, jeżeli umowa uległaby rozwiązaniu po upływie trzeciego miesiąca ciąży;
• możliwość rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę za wypowiedzeniem w okresie ciąży lub urlopu macierzyńskiego tylko w razie ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy;
• zakaz zatrudniania kobiet w ciąży w godzinach nadliczbowych ani w porze nocnej;
• prawo kobiet karmiących piersią do dwóch półgodzinnych przerw w pracy wliczanych do czasu pracy (w przypadku karmienia więcej niż jednego dziecko prawo do dwóch przerw w pracy, po 45 minut każda);
• możliwość zatrudnienia pracownika opiekującego się dzieckiem poniżej 8 roku życia w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej, w systemie przerywanego czasu pracy oraz delegowania poza stałe miejsce pracy tylko za jego zgodą;
• prawo do płatnego zwolnienia od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni w ciągu roku kalendarzowego w przypadku pracownika wychowującego przynajmniej jedno dziecko w wieku do 14 lat.

Świadczenie z Funduszu Alimentacyjnego

Zgodnie z zasadami wynikającymi z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli rodzice dziecka żyją w rozłączeniu (tj. są rozwiedzeni, pozostają w separacji, nigdy nie byli małżeństwem), rodzic, który nie wykonuje władzy rodzicielskiej, jest zobowiązany do pokrywania części kosztów utrzymania dziecka. Co ważne, alimenty są należne nie drugiemu z rodziców, lecz samemu dziecku – przy czym do 18 roku życia dziecka alimenty są płatne do rąk rodzica sprawującego nad nim opiekę. Jeżeli rodzic zobowiązany do uiszczania alimentów tego nie czyni, a egzekucja komornicza jest bezskuteczna, możliwe jest uzyskanie świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego.

Świadczenie z Funduszu Alimentacyjnego przyznawane jest na wniosek dziecka albo jego przedstawiciela ustawowego (w przypadku dzieci poniżej 18 roku życia zazwyczaj jest to rodzic), kierowany odpowiednio do wójta/burmistrza/prezydenta miasta w miejscu zamieszkania dziecka. Prawo do świadczenia jest uzależnione od spełnienia konkretnych warunków dotyczących:

• wysokości wspomnianego powyżej kryterium dochodowego;
• posiadania wyroku sądowego zasądzającego alimenty na rzecz dziecka;
• bezskuteczności egzekucji komorniczej.

Składając wniosek, rodzic jest zobowiązany do załączenia dokumentów potwierdzających sytuację rodzinną i finansową swojej rodziny.

Świadczenia z urzędu pracy a przywileje dla samotnych rodziców

Osoby samotnie wychowujące dzieci mogą liczyć na określone przywileje dla samotnych rodziców oferowane przez powiatowe urzędy pracy. Przy ustalaniu, czy rodzic rzeczywiście samotnie wychowuje dziecko, urzędy pracy kierują się nie tylko definicjami wynikającymi z przepisów, ale tym, czy wychowanie odbywa się bez udziału innych osób (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego we Wrocławiu  z 7 sierpnia 2013 r., wydany w sprawie o sygn. I SA/Wr 191/13).

Katalog środków pomocy jest niezwykle szeroki. Przywileje dla samotnych rodziców zakładają prawo takiej osoby do wydłużonego okresu pobierania zasiłku dla osób bezrobotnych, a także zwrotu kosztów zapewnienia dziecku opieki w przypadku podjęcia stażu albo zatrudnienia po spełnieniu określonych warunków (wiek dziecka do 6 lat, wynagrodzenie niższe od minimalnego wynagrodzenia za pracę, zwrot kosztów w wysokości nie wyższej niż połowa zasiłku dla osób bezrobotnych przez okres sześciu miesięcy).

Rodzic powracający na rynek pracy po przerwie spowodowanej sprawowaniem opieki nad dzieckiem ma prawo do uzyskania świadczenia aktywizacyjnego.

Możliwa ochrona w czasie zwolnień grupowych

Zwolnienie grupowe zachodzi wówczas, gdy pracodawca, który zatrudnia co najmniej 20 pracowników i rozwiązuje stosunek pracy z przyczyn niedotyczących pracowników w drodze wypowiedzenia dokonanego przez niego albo na mocy porozumienia stron, jeżeli w okresie nieprzekraczającym 30 dni zwolnienie obejmuje co najmniej: 

1. 10 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia mniej niż 100 pracowników, 
2. 10% pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 100, jednakże mniej niż 300 pracowników, 
3. 30 pracowników, gdy pracodawca zatrudnia co najmniej 300 lub więcej pracowników.

Zwolnienia grupowe są regulowane przez ustawę o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników. Ustawa przewiduje ochronę w przypadku niektórych grup pracowników, m.in. pracownicy w ciąży, pracownika w okresie urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego oraz urlopu ojcowskiego. W odniesieniu do tych grup, pracodawca może jedynie wypowiedzieć dotychczasowe warunki pracy i płacy, nie może zaś rozwiązać umowy o pracę.

Żadne wprost określone przywileje dla samotnych rodziców nie zostały ujęte w Ustawie o zwolnieniach grupowych, jednakże ochrona taka może – w niektórych sytuacjach – wynikać z orzecznictwa sądów. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego „w razie zmniejszenia zatrudnienia, wybór zwalnianego pracownika może być sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wtedy, gdy jego sytuacja osobista jest znacznie gorsza niż pozostałych pracowników” (wyrok Sądu Najwyższego z 19 grudnia 1996 r., wydany w sprawie o sygn. I PKN 46/96). Z powyższego wynika, że pracownik będący jedynym żywicielem rodziny (w tym np. samotny rodzic) może zakwestionować zasadność zwolnienia i domagać się przed sądem przywrócenia go do pracy, jeżeli uważa, że jego zwolnienie było niesprawiedliwe i sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.