Pozorna umowa o pracę w celu wyłudzenia świadczenia chorobowego

Działania pozorne nie zawsze wiążą się z naruszeniem prawa. Jednak w niektórych przypadkach będą miały taką kwalifikację – w szczególności gdy służą do wyłudzenia świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Jakie konsekwencje niesie za sobą pozorna umowa o pracę? O tym piszemy poniżej.

Pozorna czynność prawna

Zgodnie z art. 83 § 1 Kodeksu cywilnego nieważne jest oświadczenie woli złożone drugiej stronie za jej zgodą dla pozoru. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według jej właściwości. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli w jej efekcie osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze. W świetle art. 300 Kodeksu pracy przepis ten znajduje zastosowanie również na gruncie prawa pracy.

Przykład 1.
Dwie osoby umówiły się, że złożą sobie wzajemnie oświadczenia woli o nawiązaniu stosunku pracy (umowy o pracę) – jedna osoba jako pracodawca, a druga jako pracownik, przy czym ich intencją nie będzie nawiązanie tego stosunku (zawrą umowę o pracę „na niby”). W tych okolicznościach złożone przez nich oświadczenia woli będą nieważne – nie dojdzie do nawiązania stosunku pracy.

Pozorna umowa o pracę a błąd, podstęp i groźba

W Kodeksie cywilnym wymieniono też inne wady oświadczeń woli:

• błąd – w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli; jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć (ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej); można powoływać się tylko na błąd uzasadniający przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia tej treści (art. 84 Kodeksu cywilnego);
• podstęp – jeżeli błąd wywołała druga strona podstępnie, uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu może nastąpić także wtedy, gdy błąd nie był istotny, jak również wtedy, gdy nie dotyczył treści czynności prawnej; podstęp osoby trzeciej jest jednoznaczny z podstępem strony, jeżeli ta o podstępie wiedziała i nie zawiadomiła o nim drugiej strony albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna (art. 86 Kodeksu cywilnego);
• groźba – kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe (art. 87 Kodeksu cywilnego).

W przypadku błędu i podstępu, w odróżnieniu od działania dla pozoru, osoba składająca oświadczenie woli ma intencję wywołania skutków prawnych mających wynikać z tego oświadczenia, lecz nie posiada dostatecznej wiedzy o towarzyszących temu okolicznościach. Natomiast w przypadku groźby złożenie oświadczenia woli następuje pod przymusem, co nie musi mieć miejsca w przypadku pozornej czynności prawnej.

Świadczenia chorobowe

Osoba pozostająca w stosunku pracy w czasie niezdolności do pracy z powodu choroby ma najpierw prawo do wynagrodzenia chorobowego, o którym mowa w art. 92 Kodeksu pracy, a po upływie wskazanych w tym przepisie okresów – prawo do zasiłku chorobowego. Świadczenia te odpowiadają swoją wysokością 80% wynagrodzenia otrzymywanego przez pracownika za świadczenie pracy, a jeżeli niezdolność do pracy lub niemożność wykonywania pracy przypada w okresie ciąży, powstała wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabiegowi pobrania komórek, tkanek i narządów lub powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy – 100% wynagrodzenia. Szczegółowe zasady ustalania podstawy wymiaru świadczeń chorobowych przysługujących pracownikowi określono w art. 36–47 Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 roku o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 1732 ze zm.) – dalej „ustawa zasiłkowa”.

Świadczenia chorobowe przysługują pracownikowi przez okres trwania niezdolności do pracy z powodu choroby lub niemożności wykonywania pracy – nie dłużej jednak niż przez 182 dni, a jeżeli niezdolność do pracy została spowodowana gruźlicą lub występuje w trakcie ciąży – nie dłużej niż przez 270 dni (art. 8 ust. 1 ustawy zasiłkowej). Ponadto pracownikowi przysługuje świadczenie rehabilitacyjne, jeżeli po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy. Świadczenie to przysługuje przez okres niezbędny do przywrócenia zdolności do pracy, nie dłużej jednak niż przez 12 miesięcy, i wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego za okres pierwszych trzech miesięcy, 75% tej podstawy za pozostały okres, a jeżeli niezdolność do pracy przypada w okresie ciąży – 100% tej podstawy (art. 18 ust. 1 i 2, art. 19 ust. 1 ustawy zasiłkowej).

Pozorna umowa o pracę w celu wyłudzenia świadczenia chorobowego

Motywacją zawarcia umowy o pracę dla pozoru może być w szczególności zamiar wyłudzenia świadczenia chorobowego. W takim wypadku intencją stron nie jest nawiązanie stosunku pracy, lecz stworzenie pozoru, iż taki stosunek je łączy, po to, aby następnie na skutek stwierdzenia niezdolności do wykonywania pracy, jedna ze stron, jako pracownik (osoba zgłoszona do ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa), mogła otrzymywać świadczenia chorobowe. Oczywiście nie w każdym przypadku, w którym niedługo po zawarciu umowy o pracę następuje zachorowanie pracownika, mamy do czynienia z umową pozorną. W większości takich sytuacji zjawisko pozorności nie występuje. Stwierdzenie, że doszło do pozornego nawiązania stosunku pracy, zawsze wymaga poczynienia ustaleń co do tego, że strony z góry przewidziały, iż celem zawartej przez nie umowy nie są wzajemne świadczenia z niej wynikające, wobec czego nie są zainteresowane jej wykonywaniem.

W wyroku z 29 czerwca 2017 roku, III UK 172/16, Sąd Najwyższy – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych stwierdził: Umowa o pracę jest zawarta dla pozoru i nie może w związku z tym stanowić tytułu do objęcia pracowniczym ubezpieczeniem społecznym, jeżeli przy składaniu oświadczeń woli obie strony mają świadomość, że osoba określona w umowie jako pracownik nie będzie świadczyć pracy, a osoba określona jako pracodawca nie będzie korzystać z jej pracy, czyli gdy strony z góry zakładają, że nie będą realizowały swoich praw i obowiązków wypełniających treść stosunku pracy. Pozorne zawarcie umowy o pracę (art. 83 § 1 kc) nie wiąże się ze świadczeniem pracy w tym sensie, że zatrudnienie w ogóle nie jest wykonywane („pracownik” w ogóle nie świadczy pracy), bądź jest wykonywane na innej podstawie niż umowa o pracę (w szczególności na podstawie umowy prawa cywilnego), bądź jest wyłącznie pozorowane (jakieś czynności faktyczne są przez „pracownika” wykonywane, ale nie rodzą one skutku w postaci istnienia stosunku pracy) [...]. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalony jest pogląd, że nie można przyjąć pozorności oświadczeń woli o zawarciu umowy o pracę, gdy pracownik podjął pracę i ją wykonywał, a pracodawca świadczenie to przyjmował [...]. Nie wystarcza jednak jakakolwiek praca, gdyż znaczenie ma dopiero praca przewidziana dla stosunku pracy. Jeśli taka praca jest wykonywana, to generalnie nie ma podstaw do stawiania zarzutu obejścia czy nadużycia prawa, czyli zawarcia zatrudnienia dla uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego wobec przewidywanej niezdolności do pracy w związku z ciążą. Pozorność umowy wynikająca z art. 83 kc w związku z art. 300 kp zachodzi, gdy pomimo zawarcia umowy praca nie jest w ogóle świadczona, ewentualnie okoliczności faktyczne jej wykonywania nie wypełniają cech stosunku pracy. Nie stanowi to wówczas tytułu ubezpieczenia społecznego [...]. Ukształtowane zostało w orzecznictwie Sądu Najwyższego trafne zapatrywanie, że pozorność czynności prawnej jest okolicznością faktyczną, która podlega ustaleniu przez sądy merytorycznie rozpoznające sprawę. Obejmuje ona treść złożonych oświadczeń woli, zamiar wywołania skutków prawnych lub brak takiego zamiaru i akt utajnienia pozornego charakteru dokonywanej czynności prawnej.

Jak wynika z powyższego, fakt świadczenia pracy jest istotnym kryterium pozwalającym stwierdzić, czy mamy do czynienia z pozorną umową o pracę. Nie wystarczy przy tym marginalna realizacja zobowiązania wynikającego z umowy jedynie w celu uprawdopodobnienia pozorów jej wykonywania oraz wywołania mylnego przekonania osób trzecich (w tym organu rentowego), jakoby zawarły i realizowały ważną umowę. Marginalna realizacja zawartej umowy nie opiera się bowiem w takiej sytuacji na zasadzie wzajemności uzgodnionych świadczeń, gdyż strony tej umowy od początku nie mają faktycznie zamiaru realizować wynikających z niej zobowiązań, a jedynie stwarzać pozory jej wykonywania po to, aby ubezpieczony mógł uzyskać korzystny ekonomicznie tytuł do podlegania ubezpieczeniom społecznym.