Przejście pracownika na emeryturę a należne świadczenia

Osiągnięcie przez pracownika ustawowego wieku emerytalnego uprawnia go do skorzystania z prawa do przejścia na emeryturę. Obecnie zwiększa się liczba osób, które – mimo osiągnięcia wymaganego wieku – kontynuują zatrudnienie. Często zdarza się również, że pracownik rozwiązuje stosunek pracy w związku z uzyskaniem uprawnień emerytalnych, a następnie ponownie podejmuje pracę u tego samego lub innego pracodawcy. Jeżeli dochodzi do takiej sytuacji, pracodawca musi dochować wszystkich obowiązków, jakie na nim ciążą w związku z zakończeniem stosunku pracy przez pracownika. W takich przypadkach nasuwa się pytanie czy przejście pracownika na emeryturę uprawnia go do wypłaty świadczeń. W artykule szczegóły!

Przejście pracownika na emeryturę – informacje ogólne

Na wstępie należy wyraźnie podkreślić, że przejście pracownika na emeryturę jest prawem pracownika, nie zaś jego obowiązkiem. Jeżeli pracownik, pomimo osiągnięcia ustawowych limitów wiekowych, jest w stanie w dalszym ciągu świadczyć pracę na odpowiednio wysokim poziomie oraz bez uszczerbku dla swego zdrowia, pracodawca powinien mu to umożliwić. W tej kwestii stanowisko zajął także Sąd Najwyższy (SN).

Jeżeli jednak pracownik postanowił skorzystać z uprawnień emerytalnych, pracodawca jest obowiązany do udzielenia zatrudnionemu wszelkiej pomocy, w szczególności w zakresie gromadzenia niezbędnej dokumentacji przeznaczonej do przedłożenia w ZUS-ie. W związku z tym pracodawca powinien przede wszystkim:

• przeprowadzić procedurę rozwiązania stosunku pracy (jest to warunek nabycia praw emerytalnych);
• sporządzić wniosek o emeryturę (wyłącznie w odniesieniu do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 roku) i złożyć go w ZUS-ie (na 30 dni przed terminem uzyskania przez pracownika praw emerytalnych);
• zgromadzić dostępną dokumentację poświadczającą uprawnienia pracownika do emerytury ze względu na osiągnięty wiek, staż pracowniczy oraz posiadane okresy ubezpieczenia emerytalnego;
• przekazać pracownikowi, z dniem ustania zatrudnienia, prawidłowo wypełnione świadectwo pracy;
• wystawiać w razie potrzeby, na żądanie pracownika lub ZUS-u, zaświadczenia i dokumenty, jeżeli jest to niezbędne do nabycia uprawnień emerytalnych;
• w przypadku pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze – sporządzić dokumentację potwierdzającą okresy zatrudnienia pracownika przy takich pracach.

Ekwiwalent urlopowy

Pracownika przechodzącego na emeryturę należy traktować jak każdego innego zatrudnionego, z którym następuje rozwiązanie stosunku pracy. Wskazana zasada odnosi się także do uprawnień pracownika do urlopu wypoczynkowego. Oznacza to, że pracownik ma prawo do urlopu wypoczynkowego w roku ustania zatrudnienia z powodu skorzystania z możliwości przejścia na emeryturę, na ogólnych zasadach (w tym wypadku urlop będzie należny w wymiarze proporcjonalnym do okresu pracy w danym roku kalendarzowym).

Jeżeli jednak pracownik nie wykorzysta przysługującego mu urlopu w naturze, pracodawca będzie musiał wypłacić ekwiwalent pieniężny – również według reguł przyjętych dla ogółu pracowników. W takim przypadku należy zastosować odpowiednie przepisy Kodeksu pracy oraz Rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 8 stycznia 1997 roku w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop.

Wynagrodzenie za pracę

Jest rzeczą oczywistą, że ustanie stosunku pracy z powodu przejścia pracownika na emeryturę wiąże się z koniecznością wypłaty pracownikowi należnego wynagrodzenia za pracę.

Odprawa emerytalna

Właściwie jedynym świadczeniem, które jest przeznaczone wyłącznie dla osób przechodzących na emeryturę, jest odprawa przysługująca na podstawie przepisów Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej kp. Należy podkreślić, że wspomnianą odprawę wypłaca się, jeżeli są spełnione warunki określone w kodeksie, także pracownikowi zamierzającemu skorzystać z renty. 

Prawo do odprawy wynikające z przytoczonego przepisu Kodeksu pracy ma powszechny charakter, co oznacza, że odprawę należy wypłacić każdemu pracownikowi, który spełnia warunki określone powyżej. 

Odprawa może jednak przysługiwać w wyższej wysokości, niż przewiduje to kodeks. Przede wszystkim odrębne ustawy regulujące zasady zatrudnienia poszczególnych grup zawodowych (tzw. pragmatyki służbowe) mogą ustanawiać korzystniejsze zasady przyznawania odpraw w porównaniu z Kodeksem pracy, trzeba bowiem pamiętać, że zapisy kodeksowe ustalają pewne gwarantowane każdemu minimum. W pozakodeksowych przepisach zawarto szczególne regulacje dotyczące m.in. pracowników sfery budżetowej (pracownicy urzędów państwowych, pracownicy samorządowi), a także nauczycieli oraz nauczycieli akademickich. Po drugie – pracodawca może, w przepisach zakładowego prawa pracy, określić korzystniejsze rozwiązania w tym zakresie, np. w układzie zbiorowym pracy lub w regulaminie wynagradzania.

W praktyce pojawiają się niekiedy wątpliwości, czy doszło do wystąpienia przesłanek uzasadniających wypłatę odprawy. Prawo do odprawy przysługuje zatem:

• bez względu na rodzaj rozwiązywanej umowy o pracę (terminowa lub na czas nieokreślony) oraz przyczynę niezdolności do pracy;
• niezależnie od rodzaju emerytury (zwykła – związana z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego lub wcześniejsza); 
• bez względu na długość okresu pracy u danego pracodawcy. 

Zgodnie z wyjaśnieniami składu orzekającego SN zawartymi w uzasadnieniu do wyroku z 6 maja 2003 roku (I PK 257/02, OSNP 2004/15/267) pomiędzy rozwiązaniem stosunku pracy a nabyciem prawa do odprawy musi istnieć związek:

• czasowy – rozwiązanie umowy o pracę następuje z tego powodu, że pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia;
• czasowo-przyczynowy – przyczyną rozwiązania stosunku pracy jest nabycie prawa do emerytury (renty z tytułu niezdolności do pracy) i rozwiązanie stosunku pracy następuje w chwili przyznania świadczenia;
• funkcjonalny – rozwiązanie stosunku pracy następuje wprawdzie przed ustaleniem prawa do odprawy, lecz przyznanie świadczenia jest konsekwencją sytuacji poprzedzającej bezpośrednio ustanie zatrudnienia.

Jeżeli następuje zbieg prawa do odpraw – np. odprawy emerytalnej i odprawy przysługującej w związku ze zwolnieniem pracownika z przyczyn ekonomicznych, nie wyklucza to wypłaty obydwu odpraw (stanowisko SN wyrażone w wyroku z 16 lutego 2005 roku, I PK 174/04).

Powyższa zasada obowiązuje również w przypadku ponownego podjęcia pracy przy jednoczesnym pobieraniu częściowej emerytury lub renty, mimo że doszło do rozwiązania stosunku pracy w związku z przejściem na „zwykłą” emeryturę bądź rentę.

W orzecznictwie SN wskazano ponadto konkretne okoliczności powodujące wyłączenie prawa do odprawy. Oznacza to, że odprawa nie przysługuje:

• gdy powodem odejścia z pracy jest przejście na rentę rodzinną (wyrok z 9 grudnia 1999 roku, I PKN 408/99, OSNP 2001/9/305);
• gdy pracownik, po rozwiązaniu stosunku pracy, uzyskał świadczenie przedemerytalne (wyrok z 6 maja 2003 roku, I PK 257/02, OSNP 2004/15/267);
• w przypadku gdy pracownik rozwiązał umowę o pracę bez wypowiedzenia z winy pracodawcy (art. 55 § 11 kp) – wyrok z 16 listopada 2000 roku, I PKN 81/00, OSNP 2002/11/265;
• gdy rozwiązanie umowy o pracę nastąpiło na mocy porozumienia stron przed osiągnięciem przez pracownika wieku emerytalnego (uchwała z 3 marca 1989 roku, III PZP 7/89, OSN 1990/6/77).

Odprawę przysługującą pracownikowi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy oblicza się, stosując zasady obowiązujące przy obliczaniu ekwiwalentu pieniężnego za urlop.

Pracodawca wypłaca odprawę w dniu rozwiązania stosunku pracy.

Przejście pracownika na emeryturę – podsumowanie

Pracownik zamierzający skorzystać z uprawnień emerytalnych musi rozwiązać stosunek pracy. To z kolei rodzi określone obowiązki po stronie pracodawcy. Chodzi tutaj w szczególności o konieczność rozliczenia się z pracownikiem ze wszystkich przysługujących mu należności. Pracodawca obowiązany jest zatem wypłacić pracownikowi wypracowane wynagrodzenie oraz udzielić mu urlopu wypoczynkowego. Jeżeli udzielenie urlopu w naturze nie jest możliwe z powodu ustania zatrudnienia, pracodawca wypłaca pracownikowi ekwiwalent pieniężny. Każdy pracownik przechodzący na emeryturę, a także na rentę z tytułu niezdolności do pracy, ma prawo do jednorazowej odprawy emerytalnej.