Praca w szczególnych warunkach a wcześniejsza emerytura

Pewne rodzaje prac uznawane są za na tyle obciążające pracownika, że osobom je wykonującym przyznaje się uprawnienia emerytalne wcześniej niż ogółowi osób aktywnych zawodowo. Wykonywanie wspomnianych prac stanowi również przesłankę do nabycia prawa do emerytury pomostowej. Warunkiem skorzystania z tych uprawnień jest odpowiednie udokumentowanie – jak określają to przepisy – okresów zatrudnienia w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze. O tym, czym charakteryzuje się praca w szczególnych warunkach przeczytasz w artykule.

Praca w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze a wcześniejsza emerytura

Zgodnie z art. 32 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ubezpieczonym urodzonym przed 1 stycznia 1949 roku będącym pracownikami zatrudnionymi w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przysługuje emerytura w wieku niższym niż 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn.

Wiek uprawniający wspomniane osoby do emerytury jest różny, w zależności od rodzaju prac, co zostało w sposób szczegółowy uregulowane w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 roku w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, przy czym okresem zatrudnienia wymaganym do uzyskania emerytury (ogólny staż emerytalny) jest 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.

Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach, w rozumieniu ustawy o emeryturach i rentach z FUS uważa się pracowników zatrudnionych przy pracach:

• o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości, lub

• wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne bądź otoczenia.

Z kolei za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się:

• pracowników organów kontroli państwowej;

• pracowników organów administracji celnej;

• pracowników wykonujących działalność twórczą lub artystyczną;

• dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzienników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy;

• nauczycieli, wychowawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną w art. 1 Ustawy z dnia 26 stycznia 1982 roku – Karta Nauczyciela;

• żołnierzy zawodowych, funkcjonariuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyjnego, Straży Granicznej, Straży Marszałkowskiej, Biura Ochrony Rządu, Służby Ochrony Państwa, Służby Celnej, Służby Celno-Skarbowej, Służby Więziennej i Państwowej Straży Pożarnej;

• pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15 pkt 1a-5 i 8 Ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 roku o ochronie przeciwpożarowej. 

Przy ustalaniu okresu zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze nie uwzględnia się okresów niewykonywania pracy, za które pracownik otrzymał po 14 listopada 1991 roku wynagrodzenie lub świadczenia z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

Jak stwierdził Sąd Apelacyjny w Białymstoku – III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z 11 marca 2020 roku (III AUa 721/19), dla oceny, czy pracownik pracował w szczególnych warunkach, nie ma istotnego znaczenia nazwa zajmowanego przez niego stanowiska, tylko rodzaj powierzonej mu pracy. Praca w szczególnych warunkach to praca wykonywana stale (codziennie) i w pełnym wymiarze czasu pracy (przez 8 godzin dziennie, jeżeli pracownika obowiązuje taki wymiar czasu pracy) w warunkach pozwalających na uznanie jej za jeden z rodzajów pracy wymienionych w wykazie stanowiącym załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.

Praca w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze a emerytura pomostowa

W rozumieniu art. 3 Ustawy z dnia 19 grudnia 2008 roku o emeryturach pomostowych prace w szczególnych warunkach to prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania środków profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się jeszcze przed osiągnięciem wieku emerytalnego, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku; wykaz prac w szczególnych warunkach określa załącznik nr 1 do wspomnianej ustawy.

Natomiast prace o szczególnym charakterze to prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonywania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu, w tym zdrowiu lub życiu innych osób, zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się; wykaz prac o szczególnym charakterze określa załącznik nr 2 do ustawy.

Zgodnie z art. 4 ustawy emeryturach pomostowych prawo do emerytury pomostowej przysługuje pracownikowi, który spełnia łącznie następujące warunki:

• urodził się po 31 grudnia 1948 roku;

• ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat;

• osiągnął wiek wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn;

• ma okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiet i co najmniej 25 lat dla mężczyzn;

• przed 1 stycznia 1999 roku wykonywał prace w szczególnych warunkach lub prace w szczególnym charakterze, w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych lub art. ustawy o emeryturach i rentach z FUS;

• po 31 grudnia 2008 roku wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w rozumieniu ustawy o emeryturach pomostowych.

Jak udokumentować okresy pracy?

Okresy pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, o której mowa w rozporządzeniu w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, wraz ze wskazaniem jej rodzaju i zajmowanych stanowisk, powinny być stwierdzone przez pracodawcę w świadectwie pracy (§ 2 ust. 1 rozporządzenia w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze i § 2 ust. 1 pkt 15 Rozporządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 30 grudnia 2016 roku w sprawie świadectwa pracy).

Natomiast w odniesieniu do okresów przypadających od 1 stycznia 2009 roku stosowany jest formularz ZUS ZSWA – Zgłoszenie/korekta danych o pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, w którym pracodawca zgłasza okresy pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w art. 3 ustawy o emeryturach pomostowych. W poszczególnych częściach formularza wpisuje się:

• dane organizacyjne,

• dane identyfikacyjne płatnika składek,

• dane identyfikacyjne osoby wykonującej pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze,

• dane o pracy w szczególnych warunkach/o szczególnym charakterze,

• oświadczenie płatnika składek (data i podpis płatnika). 

We wspomnianym zgłoszeniu przekazywane są przez pracodawcę do ZUS-u informacje dotyczące osób umieszczonych w prowadzonej przez płatnika ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na Fundusz Emerytur Pomostowych.

Jak wynika z powyższego, cezurą, która decyduje o sposobie dokumentowania pracy w szczególnych warunkach lub szczególnym charakterze jest 31 grudnia 2008 roku. Okresy takiej pracy, które wystąpiły przed wspomnianym dniem, należy dokumentować w świadectwie pracy, a okresy przypadające na 2009 rok i lata następne pracodawca ujmuje w druku ZUS ZSWA.