Praca na czarno. Jakie konsekwencje dla pracownika bez umowy?
Praca na czarno to potoczne określenie wykonywania pracy bez umowy. Zjawisko to było bardzo popularne w latach 90. XX wieku i na początku lat dwutysięcznych. Wynikało z faktu, że do tej patologii w zakładach pracy dochodzi najczęściej w okresach wysokiego bezrobocia, co wcale nie oznacza, że aktualnie sytuacje takie nie występują. Jakie konsekwencje mogą spotkać pracodawcę i pracownika w razie wykrycia takiego procederu przez Państwową Inspekcję Pracy? Przeczytaj!
Co oznacza praca na czarno
Praca na czarno to sytuacja, w której pracownik podejmuje się wykonywania odpłatnej pracy na rzecz określonego podmiotu (pracodawcy), jednak bez zawarcia z tym podmiotem umowy. W tym przypadku jest to świadoma decyzja obu stron. O pracy na czarno mówimy jednak również wtedy, kiedy umowa jest zawarta na piśmie, ale pracownik nie zostaje zgłoszony przez pracodawcę do ubezpieczeń ZUS. Na ogół pracownik nie jest tego świadomy od początku zatrudnienia i dowiaduje się o tym dopiero w momencie chęci skorzystania z opieki zdrowotnej, np. podczas wizyty u lekarza. Taka sytuacja jest o tyle korzystna dla pracownika, że na podstawie posiadanej umowy może dochodzić swoich praw przed sądem.
Jakie konsekwencje dla pracodawcy
Konsekwencje prawne za pracę na czarno grożą głównie pracodawcy. Praca na czarno zostaje wykryta najczęściej podczas kontroli Państwowej Inspekcji Pracy. W takim przypadku PIP nakłada na pracodawcę mandat i powiadamia o zaistniałej sytuacji również ZUS i urząd kontroli skarbowej. Kary, które mogą zostać nałożone na pracodawcę, są następujące:
Od PIP:
- 2000 zł za niesporządzenie pisemnej umowy między pracodawcą a pracownikiem;
- 5000 zł za powtórzenie tego wykroczenia.
Od sądu pracy (jeśli sprawa zostanie skierowana przez PIP):
- od 1000 zł do 5000 zł;
- od 3000 zł do 5000 zł za niewykazywanie danych do prawidłowego naliczania składek na Fundusz Pracy.
Od ZUS-u:
5000 zł za nieopłacanie składek.
Od urzędu skarbowego:
720 stawek dziennych lub pozbawienie wolności do 3 lat w przypadku uznania pracodawcy winnego przestępstwa skarbowego.
Dodatkowo, jeśli to pracownik powiadomił Państwową Inspekcję Pracy o nielegalnym zatrudnieniu, inspektor w imieniu pracownika może skierować sprawę do sądu pracy w celu ustalenia istnienia stosunku pracy. Na podstawie takiego orzeczenia pracownik może domagać się odsetek za zaległe składki oraz zaliczki na podatek dochodowy.
Jakie konsekwencje dla pracownika
Praca na czarno może wiązać się z konsekwencjami również dla pracownika, chociaż dużo mniejszymi niż dla pracodawcy. Podwładny może zostać ukarany karą grzywny w wysokości 500 zł i więcej, jeśli wykonuje pracę, a jednocześnie jest zarejestrowany jako osoba bezrobotna w urzędzie pracy. Praca na czarno jest bardzo niekorzystna z punktu widzenia pracownika. Przede wszystkim bez umowy pracownik nie ma żadnej gwarancji otrzymania wynagrodzenia za wykonaną pracę, nie mówiąc już o terminowości wynagrodzenia. Ponadto praca na czarno nie wlicza się do stażu pracy, który jest istotny przy ustalaniu prawa do emerytury. Pracownik niezgłoszony do ubezpieczeń ZUS pozbawiony jest również ubezpieczenia zdrowotnego, co pozbawia go możliwości korzystania z NFZ. Praca na czarno oznacza dla pracownika także brak wszelkich praw pracowniczych, takich jak np. urlop. Pracownik nie ma gwarancji, że otrzyma wynagrodzenie chorobowe, a normy czasu pracy będą przestrzegane. Nie ma również pewności, czy wykonywana praca będzie odbywała się w godziwych i bezpiecznych warunkach. W konsekwencji – w razie wypadku w pracy – może pozostać bez środków do życia z dnia na dzień. Praca na czarno może także oznaczać brak przyzwoitego wynagrodzenia, bowiem w tym przypadku nie obowiązuje tzw. wynagrodzenie minimalne.
Pozostałe konsekwencje zjawiska pracy na czarno
Praca na czarno jest zjawiskiem negatywnym i patologicznym również z perspektywy państwa i gospodarki. Jeśli nielegalne zatrudnianie pracowników jest powszechne, cierpi na tym system podatkowy państwa. Nie wpływają środki z podatków i składek społecznych, dzięki którym państwo ma możliwość zagwarantować obywatelom podstawową opiekę socjalną.
Obowiązki pracodawcy przy legalnym zatrudnieniu pracowników
Przedsiębiorca, który prowadzi działalność gospodarczą i zdecyduje się na zatrudnienie pracownika, musi wywiązać się ze swoich obowiązków nałożonych na niego przez Kodeks pracy. Zatrudnienie pracownika zgodne z prawem składa się z trzech głównych powinności: skierowania pracownika na wstępne badania medycyny pracy, podpisania umowy oraz zgłoszenia pracownika do ubezpieczeń społecznych w ZUS-ie.
Skierowanie na badania
W celu legalnego zatrudnienia pracownika pracodawca w pierwszej kolejności powinien wysłać pracownika do lekarza medycyny pracy na badania wstępne. Jest to bardzo istotne, ponieważ na różnych stanowiskach pracy występują różne czynniki ryzyka. Lekarz musi przebadać osobę i stwierdzić, że jest w stanie daną pracę wykonywać.
Podpisanie umowy
Legalne zatrudnienie odbywa się wyłącznie na podstawie podpisanej umowy między pracownikiem a pracodawcą. Przy czym nie jest istotny rodzaj zawartej umowy (umowa o pracę, umowa zlecenie czy umowa o dzieło).
Zgłoszenie do ZUS-u
Pracodawca ma obowiązek zgłosić zatrudnionego do ubezpieczeń społecznych w ZUS-ie. Tylko w ten sposób pracownik jest objęty ubezpieczeniem zdrowotnym, dzięki któremu ma prawo korzystać z opieki służby zdrowia, a staż pracy i składki emerytalne będą w przyszłości zaliczone do ustalenia wysokości emerytury.
Praca na czarno jest sytuacją niekorzystną dla każdej ze stron. Pozorna oszczędność, którą często kierują się pracodawcy, może ich narazić na wielokrotnie wyższe koszty w razie kontroli i nałożonych kar. Dodatkowo pracodawca nigdy nie będzie miał pewności, czy pracownik nie poinformuje Państwowej Inspekcji Pracy o zachodzących nieprawidłowościach. Z kolei pracownik nie posiada żadnych gwarancji ani ochrony zatrudnienia. W dłuższej perspektywie praca na czarno jest po prostu nieopłacalna.