Umieszczenie w domu pomocy społecznej bez zgody

Dom pomocy społecznej powstał w celu zapewnienia potrzeb bytowych, opiekuńczych, wspomagających i edukacyjnych osób chorych, niepełnosprawnych lub starszych. Co do zasady mieszkańcy DPS-ów przebywają w nich z własnej woli. Czy umieszczenie w domu pomocy społecznej bez zgody jest możliwe? Wyjaśniamy.

Kto może mieszkać w DPS-ie?

DPS-y są placówkami całodobowymi, w których świadczone są szeroko rozumiane usługi opiekuńcze, wspomagające i zapewniające byt ich mieszkańcom. W zdecydowanej większości przypadków z pomocy takich instytucji korzystają osoby starsze, które nie mogą mieszkać samodzielnie i których członkowie rodzin nie są w stanie zapewnić im należytej opieki. W domu pomocy społecznej można zamieszkać po uzyskaniu skierowania wydawanego przez organ gminy właściwej ze względu na miejsce zamieszkania danej osoby. Aby takie skierowanie mogło zostać w ogóle sporządzone, wcześniej konieczne jest złożenie wniosku do właściwego Ośrodka Pomocy Społecznej – może to zrobić osoba, która chce zamieszkać w DPS-ie, Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie lub sam Ośrodek Pomocy Społecznej. Pamiętajmy, że na wniosku o wydanie skierowania do zamieszkania w DPS-ie powinna znaleźć się zgoda zainteresowanego na umieszczenie go w takiej placówce. Postępowanie weryfikacyjne trwa najczęściej 30 dni i uwzględnia przeprowadzenie wywiadu środowiskowego przez pracownika Ośrodka Pomocy Społecznej.

Wyrok NSA z 1 grudnia 2022 roku (sygn. akt I OSK 1323/22)

Na podstawie art. 54 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonować w codziennym życiu, której nie można zapewnić niezbędnej pomocy w formie usług opiekuńczych, przysługuje prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej. Wiek, choroba lub niepełnosprawność osoby starającej się o skierowanie do domu pomocy społecznej, lub osób występujących w imieniu takiej osoby, musi być tego rodzaju, że uniemożliwia tej osobie nie tylko samodzielne funkcjonowanie w dotychczasowym środowisku, ale uniemożliwia tej osobie prawidłowe funkcjonowanie pomimo wykorzystania innych możliwości pomocy, czyli mimo wykorzystania przez tę osobę pomocy w formie usług opiekuńczych.

Umieszczenie w domu pomocy społecznej bez zgody 

Ustawodawca wymaga zgody osoby, która miałaby zamieszkać w domu pomocy społecznej, bez względu na stan jej zdrowia lub wiek. W praktyce spełnienie takiego warunku może być niekiedy problematyczne. Do DPS-u trafiają bowiem najczęściej osoby schorowane i potrzebujące wsparcia przy wykonywaniu wielu prostych czynności dnia codziennego. Nierzadko mieszkańcy DPS-ów nie posiadają pełnej świadomości i rozeznania swojej sytuacji, są także osobami ubezwłasnowolnionymi. Wszystko to sprawia, że chory kandydat na mieszkańca domu pomocy społecznej może nie mieć świadomości przy wyrażaniu zgody na wszczęcie procedury związanej z uzyskaniem skierowania do DPS-u. 

Czy stan zdrowia takiej osoby może być argumentem przemawiającym za możliwością umieszczenia jej w placówce bez wyraźnej zgody samego zainteresowanego? Jak wskazał WSA w Gliwicach w wyroku z 10 stycznia 2024 roku (sygn. akt II SA/Gl 1550/23), zgodnie z art. 54 ust. 4 ustawy o pomocy społecznej w przypadku, gdy osoba bezwzględnie wymagająca pomocy lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na umieszczenie w domu pomocy społecznej lub po umieszczeniu wycofają swoją zgodę, ośrodek pomocy społecznej, centrum usług społecznych lub dom pomocy społecznej są obowiązane do zawiadomienia o tym właściwego sądu, a jeżeli osoba taka nie ma przedstawiciela ustawowego lub opiekuna – prokuratora. Przepis ten normuje sytuację, gdy osoba umieszczona w domu pomocy społecznej nie wyraża dalszej zgody na przebywanie w nim. Zdaniem WSA w Gliwicach, a także na podstawie dominującego poglądu orzecznictwa polskich sądów możliwe jest zastosowanie tzw. przymusowego umieszczenia danej osoby w DPS-ie, nawet jeśli odbyłoby się to wbrew jej wolnej woli. Zgoda mieszkańca jest wówczas zastępowana przez orzeczenie właściwego sądu, niemniej zawsze będzie się to wiązało z przymusowym przetrzymywaniem danej osoby w DPS-ie. Przed wydaniem stosownego orzeczenia sąd powinien zbadać wszystkie okoliczności danej sprawy, w tym stan zdrowia mieszkańca DPS-u. W niektórych przypadkach konieczność zapewnienia całodobowej opieki nad danym człowiekiem przeważa nad jego wolną wolą i brakiem zgody na przebywanie w domu pomocy społecznej.

Podstawą prawną pozwalającą na umieszczenie człowieka bez jego zgody w DPS jest art. 38 ust.1–4 Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego. Przepis ten wyraźnie stwierdza, że osoba, która wskutek choroby psychicznej lub upośledzenia umysłowego nie jest zdolna do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych i nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób oraz potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, lecz nie wymaga leczenia szpitalnego, może być za jej zgodą lub zgodą jej przedstawiciela ustawowego przyjęta do domu pomocy społecznej. Przyjęcie do domu pomocy społecznej bez zgody zainteresowanego, ale za zgodą jej przedstawiciela ustawowego wymaga orzeczenia sądu opiekuńczego o przyjęciu do domu pomocy społecznej. Przyjęcie osoby małoletniej lub całkowicie ubezwłasnowolnionej następuje za pisemną zgodą jej przedstawiciela ustawowego. Przedstawiciel ustawowy wyraża zgodę po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby małoletniej lub ubezwłasnowolnionej całkowicie. Jeżeli przyjęcie do domu pomocy społecznej dotyczy osoby małoletniej powyżej 16. roku życia lub osoby pełnoletniej całkowicie ubezwłasnowolnionej, zdolnej do wyrażenia zgody, jest wymagane również uzyskanie zgody tej osoby na przyjęcie. W przypadku sprzecznych oświadczeń w sprawie przyjęcia do domu pomocy społecznej tej osoby i jej przedstawiciela ustawowego, przyjęcie do domu pomocy społecznej wymaga orzeczenia sądu opiekuńczego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania tej osoby.

W rzeczywistości art. 38 ww. ustawy znajduje zastosowanie w przypadku osób, które są co prawda zdolne do wyrażenia zgody na skierowanie ich do DPS-u, jednak odmawiają jej udzielenia, błędnie oceniając swoją sytuację życiową. Art. 39 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego wskazuje, że jeżeli osoba chora lub upośledzona psychicznie lub jej przedstawiciel ustawowy nie wyrażają zgody na przyjęcie jej do domu pomocy społecznej, a brak opieki zagraża życiu tej osoby, organ do spraw pomocy społecznej może wystąpić do sądu opiekuńczego miejsca zamieszkania tej osoby z wnioskiem o przyjęcie do domu pomocy społecznej bez jej zgody. Z takim wnioskiem może wystąpić również kierownik szpitala psychiatrycznego, jeżeli przebywająca w nim osoba jest niezdolna do samodzielnego zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, natomiast nie wymaga dalszego leczenia w tym szpitalu. Jeżeli osoba wymagająca skierowania do domu pomocy społecznej ze względu na swój stan psychiczny nie jest zdolna do wyrażenia na to zgody, o jej skierowaniu do domu pomocy społecznej orzeka sąd opiekuńczy.

Przykład 1.

Pan Marian jest osobą starszą, która nie wymaga codziennego wsparcia, jednak jego najbliższa rodzina uważa, że lepiej byłoby, gdyby przeprowadził się na stałe do DPS-u. W rzeczywistości mężczyzna jest samodzielny i zabezpieczony finansowo, od czasu do czasu wymaga pomocy przy wykonywaniu cięższych prac domowych. Pan Marian nie wyraża zgody na przeprowadzkę do DPS-u, choć jego najbliżsi bardzo na to nalegają. Czy rodzina mężczyzny może umieścić go w placówce bez jego zgody? 

Nie, ponieważ pan Marian nie jest ani chory, ani upośledzony psychicznie. Co więcej, jest osobą samodzielną i radzi sobie w wielu sprawach doskonale bez dodatkowej pomocy. W przedstawionej sytuacji nie można wnioskować o umieszczenie mężczyzny w DPS-ie bez jego zgody.

Przykład 2.

Pan Kazimierz choruje i leczy się psychiatrycznie od kilku lat. Ze względu na swój wiek wymaga częstej pomocy ze strony swoich najbliższych. Rodzina mężczyzny podjęła decyzję o wyprowadzce do innego kraju, choć będzie starać się regularnie odwiedzać swojego krewnego – nie będzie to jednak zbyt częste. Pan Kazimierz nie chce przeprowadzić się do DPS-u, choć jego rodzina zadeklarowała się, że pokryje wszystkie koszty jego pobytu w placówce. Czy w tym przypadku można umieścić pana Kazimierza w DPS-ie bez jego zgody? 

Tak, o ile jednak właściwy sąd wyrazi na to zgodę, a wcześniej uzna, że pobyt w tej placówce będzie dla niego niezbędny.

Przykład 3.

Pani Wiktoria jest upośledzona umysłowo i wymaga stałej opieki. Jej rodzina nie ma już sił i możliwości finansowych, aby dalej sprawować nad nią opiekę, w związku z czym zaproponowali jej przeprowadzkę do DPS-u. Chora okresowo zmienia zdanie co do stałego pobytu w tej placówce – raz udziela zgody na przeprowadzkę, innym razem ją cofa. Czy w tym przypadku można umieścić Panią Wiktorię w DPS-ie nawet bez jej zgody, czy jednak trzeba czekać na chwilę, w której jej udzieli? 

W omawianym przypadku rodzina pani Wiktorii ma prawo wnioskować do sądu o to, by orzeczenie zastąpiło zgodę kobiety na umieszczenie jej w DPS-ie. Pani Wiktoria jest bowiem osobą chorą psychicznie, która potrzebuje stałej i specjalistycznej opieki medycznej, a jej rodzina nie może tego zapewnić.  

Przymusowe zamieszkiwanie w DPS-ie a wyrok SN

W kwestii przymusowego umieszczenia kogoś w domu pomocy społecznej nie tak dawno wypowiedział się sam Sąd Najwyższy. W wyroku z 18 lipca 2024 roku (sygn. akt I CSK 1677/24) stwierdził, że przy orzekaniu o skierowaniu do domu pomocy społecznej na podstawie art. 39 ust. 3 ustawy o ochronie zdrowia psychicznego nie powinno być także przyjmowane wstępne założenie, że w razie dysponowania wspomnianą zdolnością osoba nie wyraziłaby zgody. Do czynienia takich założeń nie uprawnia ani obiektywna ocena sytuacji, ani obserwacja praktyki, prowadząca wprost do przeciwnych wniosków: w praktyce dominują przypadki przyjęcia do DPS-u za zgodą zainteresowanego. Jest oczywiste, że każdy z badanych stanów faktycznych wymaga indywidualnej oceny sądu, jednak doniosłym elementem tej oceny pozostaje świadomość, że zasadniczo mowa o sytuacji człowieka, który potrzebuje stałej opieki i pielęgnacji, gdyż nie jest zdolny do zaspokajania podstawowych potrzeb życiowych, a nie ma możliwości korzystania z opieki innych osób. Sąd orzeka, mając na uwadze ochronę interesów osoby, o której stanowi art. 38 ust. 1 ustawy o ochronie zdrowia psychicznej: po uwzględnieniu jej indywidualnej sytuacji życiowej oraz po ocenie potrzeb z zakresu opieki i pielęgnacji. Postanowienie sądu opiekuńczego staje się środkiem legalizacji czynności, które – w dążeniu do udzielenia człowiekowi pomocy – ingerują w sferę jego dóbr osobistych, w tym wolności i nietykalności cielesnej.

Podsumowanie

Co do zasady przeprowadzka do domu pomocy społecznej wymaga uprzedniego uzyskania skierowania, które jest wydawane na wniosek zainteresowanego i za jego wyraźną zgodą. W niektórych przypadkach taka zgoda nie jest możliwa do uzyskania lub dana osoba wyraźnie odmawia jej udzielenia. Jeśli do tego dojdzie, najbliższa rodzina lub właściwe instytucje zajmujące się opieką społeczną mogą zawnioskować do sądu o tzw. przymusowe umieszczenie danej osoby w DPS-ie. W praktyce dotyczy to przede wszystkim osób posiadających zaburzenia psychiczne.