Opieka naprzemienna - jak wygląda i czym się charakteryzuje?

Sprawowanie należytej opieki nad dzieckiem należy do podstawowych obowiązków każdego rodzica. Co jednak, jeśli nie tworzyli oni nigdy związku małżeńskiego lub są po rozwodzie? Jak wówczas wygląda opieka naprzemienna?

Władza rodzicielska a opieka nad dzieckiem

Rodzice dziecka posiadają nad nim władzę od chwili narodzin aż do osiągnięcia pełnoletności. Oczywiście prawo pozwala na odebranie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej, jeśli zajdą ku temu odpowiednie przesłanki. Przysługuje ona obojgu rodzicom z mocy samego prawa i pozwala im na decydowanie o wszystkich kwestiach w zakresie rozwoju i wychowania potomstwa. W przypadku istotnych spraw, takich jak metoda leczenia lub wybór szkoły dla dziecka konieczne jest współdziałanie rodziców, nawet jeśli nie pozostają oni w formalnym związku małżeńskim. W przypadku braku porozumienia ostateczną decyzję w danej sprawie może podjąć właściwy sąd rodzinny.

Orzeczenie rozwodu pomiędzy rodzicami dziecka nie powoduje automatycznego ograniczenia lub pozbawienia władzy rodzicielskiej nad małoletnim ani po stronie ojca, ani matki. Oczywiście ustalenie zakresu sprawowania opieki nad dzieckiem jest obowiązkowym elementem każdego wyroku rozwodowego. Dodajmy jednak przy tym, że sąd może uwzględnić prośby rodziców co do ustalenia zakresu władzy rodzicielskiej każdego z nich, szczególnie jeśli w tym zakresie są ze sobą zgodni.

Władza rodzicielska nie powinna być mylona z obowiązkiem alimentacyjnym lub wykonywaniem osobistych kontaktów z dzieckiem. Wszystkie powyższe instytucje są bowiem odrębne i dotyczą innych sfer życia małoletniego, choć niewątpliwie pozostają ze sobą w związku. Możliwa jest zatem sytuacja, w której jeden z rodziców posiada ograniczoną władzę nad dzieckiem, lecz mimo tego ma prawo do utrzymywania z nim kontaktów i nie musi opłacać żadnych alimentów.

Opieka naprzemienna

Pojęcie zostało wprowadzone do polskiego systemu stosunkowo niedawno. Opieka naprzemienna w praktyce oznacza ono wzajemne sprawowanie pieczy nad dzieckiem zarówno przez jego ojca, jak i matkę. Opieka naprzemienna bardzo mocno wiąże się z rozwodem oraz prawem do wykonywania władzy rodzicielskiej. Po pierwsze jest to forma uregulowania zarówno kontaktów z dzieckiem, jak i wskazania zakresu władzy rodzicielskiej przysługującej każdemu rodzicowi. Po drugie może pojawić się wyłącznie wtedy, gdy każdy z rodziców posiada pełną władzę nad swoim potomstwem, tj. nie doszło ani do ograniczenia takiej władzy, ani do jej sądowego pozbawienia żadnego z rodziców. Po trzecie jest orzekana najczęściej na wniosek zainteresowanych rodziców, którzy pomimo wyrażenia woli zakończenia swojego związku chcą nadal zgodnie wychowywać wspólne dziecko.

Mimo że opieka naprzemienna jest stosowana w polskim systemie prawnym, to próżno szukać przepisów, które wprost definiowałyby to pojęcie. Wzmianka o tego rodzaju pieczy nad dzieckiem pojawia się jedynie w art. 5821 oraz art. 59822 Kodeksu postępowania cywilnego. W powyższych przepisach jest mowa o zamieszkiwaniu dziecka u każdego z rodziców w powtarzających się okresach. Opieka naprzemienna jest zatem formą wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, choć co do zasady w odrębnych gospodarstwa domowych ojca i matki.

Dokładne zasady sprawowania opieki naprzemiennej są ustalane przez sąd rozwiązujący małżeństwo lub regulujący zasady sprawowania władzy rodzicielskiej w ramach innego postępowania. Sąd ma prawo uwzględnić w tym zakresie wnioski rodziców, jednak nigdy nie jest nimi związany. Ustanowienie opieki naprzemiennej powinno zawsze odbywać się z poszanowaniem dobra dziecka, a nie interesu samych rodziców. Charakterystyczną cechą opieki naprzemiennej jest to, że występuje w niej równość czasu, który dziecko spędza z każdym z rodziców. Nie mówimy tutaj o dokładności co do każdej minuty lub godziny, ale o ogólnym ujęciu czasowym – np. małoletni mieszka pół miesiąca z ojcem, a pół z matką albo mieszka wyłącznie z jednym rodzicem, ale regularnie odwiedza drugiego i ma z nim stały kontakt. Reguły sprawowania opieki naprzemiennej mogą być sporządzone na piśmie i doręczone do sądu jeszcze przed wydaniem stosownego orzeczenia regulującego kwestie sprawowania opieki nad małoletnim. Jest to swoistego rodzaju ugoda pomiędzy rodzicami, która powinna być respektowana w każdej sytuacji. Nie musi przybierać żadnej szczególnej formy, wystarczy, że zostanie sporządzona na piśmie i będzie zawierała zasady wykonywania osobistych kontaktów z dzieckiem i to, w jaki sposób każdy z rodziców będzie wpływał na jego wychowanie.

Opieka naprzemienna może być efektem mediacji prowadzonej podczas postępowania rozwodowego. Stanowi wówczas wyraz konsensusu osiągniętego przez rodziców małoletniego. Jeżeli jednak żadnej z nich nie potrafi się porozumieć co do wspólnego wychowania dziecka, to ostateczną decyzję podejmie za nich sąd. Może wówczas ograniczyć władzę rodzicielską zarówno matce, jak i ojcu, a w skrajnych przypadkach nawet ich jej pozbawić. W tej sytuacji do powstania opieki naprzemiennej w ogóle nie dojdzie.

Przykład 1.

Marek i Anna są po rozwodzie, uzgodnili jednak, że chcą wspólnie wychowywać swoją córkę Lenę. W związku z tym sporządzili na piśmie plan wychowawczy, który doręczyli do sądu – zależy im bowiem, aby kwestia sprawowania opieki została uregulowana w sposób formalny. Rodzice dziecka zaproponowali, że córka będzie mieszkała co trzeci miesiąc u każdego z rodziców, przy czym ma ona nieograniczone prawo do kontaktów zarówno z matką, jak i ojcem przez cały czas, tj. bez względu na to, u którego rodzica będzie aktualnie przebywać. Czy taka forma porozumienia jest opieką naprzemienną? Czy sąd może zgodzić się na taką postać wykonywania władzy rodzicielskiej? 

Tak, w omawianej sytuacji mamy do czynienia z propozycją opieki naprzemiennej, ponieważ każdy z rodziców otrzymuje prawo do pełnego wykonywania władzy rodzicielskiej nad córką. Sąd ma prawo uwzględnić wniosek rodziców Leny w tym zakresie, jednak w pierwszej kolejności musi sprawdzić go pod kątem zgodności z dobrem dziecka.

Forma opieki naprzemiennej może być naprawdę bardzo różna. Nie dotyczy to tylko wskazania miejsca zamieszkania dziecka, lecz także spędzania przez nie świąt, wakacji lub uroczystości rodzinnych z oznaczonym rodzicem. Podobnie jest w przypadku wyjazdów szkolnych, odbioru dziecka z placówek edukacyjnych, a nawet leczenia w szpitalach. Zasady odnoszące się do sprawowania opieki naprzemiennej powinny być możliwie jak najbardziej precyzyjne, aby w przyszłości rodzice nie musieli spierać się ze sobą, kto z nich ma prawo do spotkań z dzieckiem w danym okresie.

Kiedy nie można orzec opieki naprzemiennej?

Opieka naprzemienna nie będzie możliwa w dwóch przypadkach:

• gdy nie ma na nią zgody chociażby jednego z rodziców lub co najmniej jeden z nich nie stosuje się do ustalonych zasad sprawowania pieczy nad dzieckiem;
• gdy jej ustanowienie zagraża dobru małoletniego.

Brak porozumienia pomiędzy rodzicami jest główną przeszkodą do ustanowienia opieki naprzemiennej. W takim przypadku sądy orzekają najczęściej o ograniczeniu zakresu władzy rodzicielskiej ojca lub matki do współdecydowania w najważniejszych kwestiach dla dziecka. Z kolei o zagrożeniu dobra małoletniego przy ustanawianiu opieki naprzemiennej mówimy wtedy, gdy miejsca zamieszkania jego rodziców są od siebie znacząco oddalone lub gdy dziecko ma dopiero kilka lat i powinno na stałe mieszkać tylko z jednym z nich. Choroba rodzica albo jego uzależnienie również jest przeszkodą do ustanowienia opieki naprzemiennej. Taki rodzic nie daje bowiem gwarancji dbałości o dobro dziecka.

Opieka naprzemienna a alimenty

Ustanowiona opieka naprzemienna nie wpływa w żaden sposób na kwestie alimentacyjne. Obowiązek rodziców ponoszenia ciężarów jego utrzymania i wychowania jest bowiem niezależny od tego, w jakim miejscu dokładnie przebywa małoletni. Przy opiece naprzemiennej koszty wychowania i utrzymania dziecka powinny być ponoszone po połowie przez każdego z rodziców. W takich sytuacjach rzadko orzeka się o obowiązku alimentacyjnym, choć oczywiście jest to prawnie dopuszczalne. Rodzic, od którego żąda się wówczas alimentów, może bronić się tym, że osobiście przyczynia się do wychowania swojego dziecka, a więc ustalanie świadczeń alimentacyjnych będzie w tej sytuacji niecelowe. W najgorszym przypadku może on żądać obniżenia alimentów, nawet tych, które zostały już zasądzone.

Świadczenia alimentacyjne przy opiece naprzemiennej pojawiają się w zasadzie wtedy, gdy pomiędzy rodzicami nie ma zgody co do tego, kto ma ponosić koszty wychowania dziecka i jak duże one mają być. Z reguły taka sytuacja doprowadza nie tylko do sądowego ustalenia świadczeń alimentacyjnych, lecz także do zakończenia opieki naprzemiennej.

Podsumowanie

Opieka naprzemienna jest formą wspólnego sprawowania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, mimo że jego rodzice nie tworzą związku małżeńskiego. Opiera się ona na zasadzie równowagi ojca i matki w zakresie sprawowania pieczy nad małoletnim. Opieka tego rodzaju nie wiąże się w żaden sposób z ustaleniem prawa do świadczeń alimentacyjnych, choć niekiedy może mieć realny wpływ na ustalenie wysokości alimentów. Opieka naprzemienna nie jest obowiązkowa i w każdym przypadku powinna być odnoszona do dobra dziecka, którego ma dotyczyć.