Opieka naprzemienna nad dzieckiem – co to takiego i w jakich sytuacjach może być stosowana?

W dzisiejszych czasach coraz częściej pary rozstają się i pojawia się problem, co w takiej sytuacji ze wspólnymi małoletnimi dziećmi. Rozwiązaniem może okazać się opieka naprzemienna, która polega na sprawowaniu przez rodziców opieki nad dzieckiem naprzemiennie w podobnych ustalonych wcześniej okresach. W praktyce wygląda to tak, że przez okres jednego lub więcej tygodni dziecko przebywa u matki, aby w następnym tygodniu lub tygodniach proporcjonalnie do czasu spędzonego u matki pozostawało pod opieką ojca.

Ta forma opieki sprawdzi się tylko wtedy, kiedy pomiędzy rodzicami małoletnich dzieci nie istnieje żaden konflikt. W przeciwnym razie docelowo prowadzić to będzie do sytuacji, gdy to rozwiązanie nie będzie mogło się sprawdzić, prędzej czy później konflikt też przełoży się bowiem na sprawowaną opiekę naprzemienną.

Przepisy prawa nie definiują pojęcia opieki naprzemiennej, mimo że odwołują się do niej ustawa o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci czy ustawa o świadczeniach rodzinnych.

Najważniejszym kryterium, jakim kieruje się sąd, ustalając opiekę naprzemienną, jest dobro dziecka.

Przede wszystkim opieka naprzemienna sprawdzi się w sytuacji, gdy rodzice dziecka mieszkają stosunkowo blisko siebie i w związku z tym istnieje możliwość pogodzenia sprawowania opieki naprzemiennej z uczęszczaniem przez dziecko do placówek oświatowych.

Przykład1.

Jan Nowak zamieszkuje w Szczecinie, a Janina Nowak mieszka w Warszawie. Jan Nowak i Janina Nowak mają wspólne dziecko – Jakuba Nowaka – i zastanawiają się nad opieką naprzemienną. Jakub Nowak chodzi do 3 klasy szkoły podstawowej. W takiej sytuacji opieka naprzemienna wydaje się być niewłaściwym rozwiązaniem, nie da się jej bowiem pogodzić z obowiązkiem szkolnym dziecka.

Jakie kryteria decydują o ustanowieniu opieki naprzemiennej?

Opieka naprzemienna jest sposobem wykonywania władzy rodzicielskiej. Aby wykonywanie opieki naprzemiennej było możliwe, oboje rodzice muszą posiadać pełną władzę rodzicielską.

Opieka naprzemienna nie jest regułą, nawet kiedy rodzice mają pełną władzę rodzicielską. Najistotniejsze jest w takim przypadku współdziałanie rodziców przy jej sprawowaniu, które będzie co najmniej utrudnione, a wręcz niemożliwe, jeśli rodzice dziecka są ze skonfliktowani, czy też nie potrafią się porozumiewać ze sobą w kwestiach dotyczących wspólnego potomstwa.

Co do zasady opieka naprzemienna powinna wynikać z woli stron – rodziców dziecka, choć może zdarzyć się, że sąd narzuci ją mimo sprzeciwu jednego z nich. Jak zostało wskazane, najważniejsze w tym wypadku jest dobro dziecka; jeśli sąd uzna, że zgodne z nim jest sprawowanie opieki naprzemiennej, może wydać takie rozstrzygnięcie, choć w praktyce będzie ono poprzedzone wnioskiem jednej ze stron postępowania o uregulowanie kwestii opiekuńczych w ten sposób.

Należy pamiętać, że orzecznictwo sądów polskich nadal cechuje pewien tradycjonalizm, dlatego też w sytuacji sprzeciwu jednego z rodziców co do ustanowienia opieki naprzemiennej z dużą dozą prawdopodobieństwa sąd tego nie ustanowi, uznając, że brak porozumienia między rodzicami, a to z kolei uzasadnia konieczność ustalenia miejsca pobytu małoletniego z jednym z rodziców, podczas gdy drugi będzie miał uregulowane kontakty z dzieckiem.

Wspomnieć należy, że przed podjęciem decyzji przez sąd co do ustanowienia opieki naprzemiennej powinno zostać przeprowadzone badanie przez specjalistów z Opiniodawczego Zespołu Sądowych Specjalistów, którzy zbadają rodziców, a jeśli wiek dziecka na to pozwala, także i dziecko. W głównej mierze od wyniku tego badania zależeć będzie ustanowienie opieki naprzemiennej. Biegli mogą stwierdzić, że nie ma podstaw do ustanowienia opieki naprzemiennej, np. ze względu na silny konflikt rodziców, i wskazać odpowiednie rozwiązanie co do uregulowania kwestii pieczy nad małoletnim dzieckiem.

W jaki sposób sąd ustala opiekę naprzemienną?

Przykładowe rozstrzygnięcie dotyczące opieki naprzemiennej może wyglądać w następujący sposób:

Sąd postanawia:

1. powierzyć obojgu rodzicom władzę rodzicielską nad małoletnimi Janem Nowakiem wykonywaną w formie opieki naprzemiennej, ustalając, że miejsce zamieszkania dziecka jest przy matce;
2. ustalić, że powtarzające się okresy opieki naprzemiennej nad małoletnim przypadają od pierwszej soboty po uprawomocnieniu się niniejszego orzeczenia od godz.10.00 do kolejnej soboty do godziny 10.00, przy czym dziecko będzie przebywać przez tydzień pod opieką matki, a następnie ojca, a potem naprzemiennie z zastrzeżeniem, że:
3. w okresie świąt: w latach parzystych dziecko spędza z matką czas od godz. 08.00 w Wigilię do godziny 19.00 w dniu 26 grudnia oraz w godzinach od 8.00 w dniu pierwszego dnia Świąt Wielkanocnych do godziny 19.00 drugiego dnia Świąt Wielkanocnych, zaś z ojcem okres od 26 grudnia od godziny 19.00 do 1 stycznia roku następnego do godziny 19.00; natomiast w latach nieparzystych dziecko spędza z ojcem czas od godz. 08.00 w Wigilię do godziny 19.00 w dniu 26 grudnia oraz w godzinach od 8.00 w dniu pierwszego dnia Świąt Wielkanocnych do godziny 19.00 drugiego dnia Świąt Wielkanocnych, zaś z matką okres od 26 grudnia od godziny 19.00 do 1 stycznia roku następnego do godziny 19.00 niezależnie od tego, jak przypadnie opieka naprzemienna;
4. w okresie wakacji letnich dziecko spędza z ojcem pierwszy i drugi tydzień lipca i sierpnia, zaś z matką trzeci i czwarty tydzień lipca i sierpnia, niezależnie od tego, jak przypadnie opieka naprzemienna;
5. wyżej wyznaczone okresy opieki mogą być okazjonalnie modyfikowane, skracane lub wydłużane w razie zajścia szczególnych okoliczności, niezawinionych przez strony, jednakże za obopólną zgodą stron, wówczas dziecko przebywa pod pieczą drugiego rodzica;
6. małoletni jest odbierany przez rodzica, który przejmuje opiekę w danym okresie, z miejsca zamieszkania drugiego z rodziców.

Opieka naprzemienna a ustalenie alimentów

Na pierwszy rzut oka wydawać by się mogło, że w wypadku opieki naprzemiennej alimenty należne od rodziców na rzecz dziecka zostaną zniesione, w końcu każdy z rodziców przez pewien czas będzie utrzymywał dziecko. Oczywiście może zdarzyć się taka sytuacja, że rodzice będą zobowiązani po połowie ponosić koszty utrzymania. Takie rozwiązanie najczęściej będzie miało miejsce w wypadku zawarcia porozumienia rodzicielskiego, w którym nie będą oni nawet precyzować wysokości alimentów, a jedynie wskażą, że każde z nich ponosi koszty utrzymania małoletniego dziecka po połowie.

W sytuacji braku porozumienia rodzicielskiego sąd zdecyduje o ustaleniu alimentów uiszczanych przez jednego rodzica do rąk drugiego, nawet jeśli ustanowiona została opieka naprzemienna. W sytuacji dysproporcji w zarobkach rodziców celem utrzymania równego poziomu życia małoletniego sąd może zasądzić od jednego rodzica, który jest lepiej sytuowany, wyższe alimenty niż zasądza od drugiego.

500+ a opieka naprzemienna 

Jeśli chodzi o świadczenie wychowawcze tzw. 500+, w wypadku ustalenia opieki naprzemiennej kwotę świadczenia wychowawczego ustala się każdemu z rodziców w  wysokości połowy kwoty przysługującego za dany miesiąc świadczenia wychowawczego.

Przykład 2.

Jan Nowak i Janina Nowak mieszkają w Warszawie. Mają wspólne dziecko – Jakuba Nowaka – i ustaloną opieką naprzemienną. Jakub przez dwa tygodnie znajduje się pod opieką ojca, a przez kolejne dwa pod opieką matki. Przysługujące świadczenie wychowawcze w wysokości 500 zł wypłacane będzie w częściach po 250 zł dla matki i 250 zł dla ojca małoletniego.

Przeciwwskazania do opieki naprzemiennej, jej wady i zalety 

Wskazać należy, że mimo najlepszej woli rodziców, opieka naprzemienna nie jest wskazana w przypadku bardzo małych dzieci, ponieważ może prowadzić do zaburzenia poczucia bezpieczeństwa. Opieka naprzemienna najlepiej sprawdzi się w przypadku nastolatków, którzy w porównaniu do młodszych dzieci nie powinni mieć trudności z adaptacją do tego, że mają dwa domy, w których mieszkają na przemian. Starszym dzieciom zwyczajne łatwiej jest się zaadoptować do zmian środowiska.

Należy pamiętać, że kwestia adaptacji do sytuacji posiadania dwóch domów jest też kwestią indywidualną.

Zalety opieki naprzemiennej:

• indywidualny kontakt z każdym z rodziców,
• większa swoboda w kontaktach z rodzicami i innymi członkami rodziny,
• możliwość budowania równych relacji z obojgiem rodziców.

Wady opieki naprzemiennej:

• brak stabilizacji dla młodszych dzieci,
• problemy natury logistycznej,
• koszty związane z przystosowaniem przez oboje rodziców pokoju dziecka, zapewnieniu mu u każdego z rodziców rzeczy osobistych.

W jakiej formie ustanowić opiekę naprzemienną? 

Najprostszym sposobem ustalenia opieki naprzemiennej jest sporządzenie rodzicielskiego planu wychowawczego zawierającego wszelkie ustalenia rodziców co do sprawowania opieki. Jednak w tym wypadku musi istnieć zgoda co do wszystkich jego zapisów. Plan taki można sporządzić samodzielnie i skierować do sądu celem jego zatwierdzenia, np. jako formę ugody pozasądowej. Rodzicielski plan wychowawczy może zostać uzgodniony w toku mediacji jako ugoda, a po jej podpisaniu mediator wystąpi do sądu o zatwierdzenie go jako ugody mediacyjnej.

W wypadku kiedy jedna ze stron domaga się opieki naprzemiennej, zaś druga nie wyraża na to zgody, konieczne jest wystąpienie do sądu o rozstrzygnięcie w tym przedmiocie.

W sprawach o rozwód lub separację każda ze stron może domagać się ustanowienia opieki naprzemiennej.

W wypadku rozstrzygania w przedmiocie opieki naprzemiennej przez sąd istnieje ryzyko, że wniosek taki nie zostanie uwzględniony. Stąd też, chcąc dążyć do tej formy opieki, ważne jest, aby szukać porozumienia z drugim z rodziców, zdecydowanie uprości to bowiem sprawę. Brak porozumienia jest równoznaczny z długotrwałym procesem sądowym, który może prowadzić do pogorszenia relacji pomiędzy rodzicami, a to z kolei będzie miało przełożenie na dziecko.