Czy pracownik musi uzasadnić wniosek o zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej?

Zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej jest instytucją prawną, z której pracownicy mogą korzystać od 26 kwietnia 2023 roku. Pracodawca udziela wspomnianego zwolnienia na wniosek pracownika. Z uwagi na to, że zwolnienie to wiąże się z wystąpieniem pewnych szczególnych okoliczności, pojawia się pytanie, czy pracownik ma obowiązek wykazania w składanym wniosku ich ziszczenia się; innymi słowy, czy wniosek pracownika musi zostać przez niego uzasadniony.

Wymóg dyrektywy 2019/1158

W motywie 28 Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z dnia 20 czerwca 2019 roku w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów oraz uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE – dalej „dyrektywa 2019/1158” – stwierdzono, że wszyscy pracownicy powinni zachować prawo do czasu wolnego od pracy, bez uszczerbku dla nabytych lub nabywanych praw pracowniczych, z powodu działania siły wyższej w pilnych i niespodziewanych sprawach rodzinnych, zgodnie z warunkami określonymi przez państwa członkowskie. Z kolei w art. 7 dyrektywy postanowiono: „Państwa członkowskie wprowadzają niezbędne środki w celu zapewnienia, aby każdy pracownik miał prawo do czasu wolnego od pracy z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli niezbędna jest natychmiastowa obecność pracownika. Państwa członkowskie mogą ograniczyć prawo pracownika do czasu wolnego od pracy z powodu działania siły wyższej do określonej ilości czasu przypadającej na rok lub na konkretny przypadek”.

Realizacją wspomnianego wymogu dyrektywy było wprowadzenie do Kodeksu pracy 26 kwietnia 2023 roku art. 148¹.

Zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej

Zgodnie z art. 148¹ § 1 kp pracownikowi przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy, w wymiarze 2 dni albo 16 godzin, z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli jest niezbędna natychmiastowa obecność pracownika. W okresie tego zwolnienia od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości połowy wynagrodzenia.

Unormowanie to w zakresie zwolnienia od pracy udzielanego w wymiarze godzinowym stosuje się odpowiednio do pracownika, dla którego dobowa norma czasu pracy, wynikająca z odrębnych przepisów, jest niższa niż 8 godzin (art. 148¹ § 5 kp).

Przykład 1.

Dobowa norma czasu pracy obowiązująca pracowników z niepełnosprawnościami w stopniu umiarkowanym lub znacznym wynosi 7 godzin (art. 15 ust. 2 Ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób z niepełnosprawnościami). W związku z tym wspomnianej grupie pracowników przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej, w wymiarze 2 dni albo 14 godzin – wymiar 14 godzin odpowiada dwóm 7-godzinnym dniom pracy.

O sposobie wykorzystania w danym roku kalendarzowym omawianego zwolnienia od pracy decyduje pracownik w pierwszym wniosku o udzielenie takiego zwolnienia złożonym w danym roku kalendarzowym (art. 148¹ § 2 kp).

Przykład 2.

Pracownik, którego dobowa norma czasu pracy wynosi 8 godzin, swój pierwszy wniosek o udzielenie zwolnienia od pracy z powodu działania siły wyższej złożył 10 lutego 2025 roku, zwracając się w nim o udzielenie 4 godzin wspomnianego zwolnienia 11 lutego 2025 roku. Pracownik jednocześnie zadeklarował we wniosku, że przysługujące mu w 2025 roku zwolnienie udzielane na podstawie art. 148¹ kp wykorzysta w wymiarze godzinowym. Oznacza to, że w ewentualnych kolejnych wnioskach o udzielenie zwolnienia od pracy w omawianym trybie musi on wskazywać liczbę godzin zwolnienia, które zamierza wykorzystać w danym dniu.

Zwolnienie od pracy z powodu działania siły wyższej, udzielane w wymiarze godzinowym, dla pracownika zatrudnionego w niepełnym wymiarze czasu pracy ustala się proporcjonalnie do wymiaru czasu pracy tego pracownika. Niepełną godzinę zwolnienia od pracy zaokrągla się w górę do pełnej godziny.

Przykład 3.

Godzinowy wymiar zwolnienia od pracy z powodu działania siły wyższej dla pracownika, którego obowiązuje 8-godzinna norma dobowa czasu pracy, zatrudnionego w wymiarze:

1. 1/3 czasu pracy – wynosi 6 godzin (16 h × 1/3 = 5,33 h ≈ 6 h),
2. ½ czasu pracy – wynosi 8 godzin (16 h × 1/2 = 8 h),
3. ¾ czasu pracy – wynosi 12 godzin (16 h × 3/4 = 12 h).

Czym jest siła wyższa?

Jak wskazano w Uchwale Sądu Najwyższego z dnia 13 grudnia 2007 roku (III CZP 100/07), zjawisko, które jest oceniane jako działanie siły wyższej, musi być nadzwyczajne i nieuchronne oraz w danym układzie stosunków niemożliwe do przewidzenia. Należy je uznać za takie, jeżeli ze względu na tkwiącą w nim moc oddziaływania nie było przed nim, a ściślej – przed jego skutkami, żadnej obrony.

We wspomnianej uchwale stwierdzono ponadto: „[…] większość wymienionych cech siły wyższej pozostaje względem siebie w relacji przyczynowo-skutkowej. Nieuchronność jest konsekwencją nadzwyczajności zjawiska. Może też wynikać z niemożności jego przewidzenia, jakkolwiek współczesna nauka i technika pozwalają przewidzieć większość nadzwyczajnych, nieuchronnych zjawisk przyrodniczych, można więc co najwyżej mówić tylko o niemożności ich przewidzenia w danym układzie stosunków. Nadzwyczajność określonego zjawiska, jego nieuchronność i niemożność przewidzenia w danym układzie stosunków oznaczają więc w istocie to samo. W świetle aprobowanej na gruncie prawa polskiego obiektywnej koncepcji siły wyższej wymienione cechy musi wykazywać samo to zjawisko, które jest oceniane jako działanie siły wyższej. Samo w sobie musi być więc ono nadzwyczajne i w konsekwencji nieuchronne oraz w danym układzie stosunków niemożliwe do przewidzenia, czyli innymi słowy »przemożne«. Należy je uznać za takie, jeżeli ze względu na tkwiącą w nim moc oddziaływania nie było przed nim, a ściślej – przed jego skutkami, żadnej obrony. Zdarzenia wykazujące tę właściwość tradycyjnie ujmuje się w trzy grupy: klęski żywiołowe (vis naturalis), akty władzy (vis imperii) i działania zbrojne (vis armata). Do pierwszej grupy zalicza się np. powódź, uderzenie pioruna, burzę o ogromnej sile, huragan, obfite opady śniegu lub nieprzeniknioną mgłę. Drugą grupę tworzą m.in. akty normatywne zakazujące wwozu określonych towarów, decyzje administracyjne o zniszczeniu ładunku ze względów sanitarnych, orzeczenia sądu o konfiskacie ładunku, błędny sygnał policjanta kierującego ruchem drogowym. Niebudzącymi wątpliwości przykładami zdarzeń należących do trzeciej grupy są działania sił zbrojnych wrogiego państwa, rozruchy, rebelie, wojny domowe, akty piractwa lub napaść zbrojnej bandy”.

Czy konieczne jest uzasadnienie wniosku?

W myśl art. 148¹ § 3 kp pracodawca jest obowiązany udzielić zwolnienia od pracy z powodu działania siły wyższej, o którym mowa w § 1 tego artykułu, na wniosek zgłoszony przez pracownika najpóźniej w dniu korzystania z tego zwolnienia. Przepisy nie wspominają o potrzebie ani konieczności uzasadnienia takiego wniosku przez pracownika.

Pojawia się jednak pytanie: skoro omawiane zwolnienie ma dotyczyć tylko określonych przypadków, związanych z wystąpieniem łącznie następujących okoliczności:

• działaniem siły wyższej,
• pilnymi sprawami rodzinnymi spowodowanymi chorobą lub wypadkiem,
• niezbędnością natychmiastowej obecności pracownika

– to, czy nie było intencją ustawodawcy przyznanie pracodawcy uprawnienia do weryfikowania zasadności wniosków składanych w tym zakresie? Gdyby taka intencja przyświecała ustawodawcy, pracodawca musiałby mieć możliwość dokonywania takiej weryfikacji na podstawie informacji (uzasadnienia wniosku) przekazanej przez pracownika.

Na gruncie omawianych przepisów trudno jednak byłoby przyjąć, że pracodawca ma prawo żądać uzasadniania omawianych wniosków. Wspomniany art. 148¹ § 3 kp dość kategorycznie bowiem przesądza, że pracodawca ma obowiązek udzielić pracownikowi zwolnienia od pracy, a jedynym obowiązkiem pracownika jest zgłoszenie wniosku najpóźniej w dniu korzystania z tego zwolnienia.

W konsekwencji należy liczyć się z tym, że niektóre wnioski o udzielenie zwolnienia z powodu działania siły wyższej będą składane pomimo braku wystąpienia wszystkich okoliczności, które powinny stanowić przesłanki korzystania z takiego zwolnienia. Pracodawca nie będzie miał jednak w takich przypadkach możliwości kwestionowania wspomnianych wniosków, nie będąc uprawnionym do żądania ich uzasadnienia. Warto jednocześnie zauważyć, że mechanizmem, który może zniechęcać pracowników do nadużywania uprawnienia, o którym mowa w art. 148¹ § 1 kp, może być to, że w myśl tego przepisu w okresie omawianego zwolnienia od pracy pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia w wysokości jedynie połowy wynagrodzenia, a nie jego całości.