Ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich — co będzie oznaczała dla par?

18 października 2024 roku do uzgodnień międzyresortowych trafił projekt ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich oraz projekt ustawy wprowadzającej ustawę o rejestrowanych związkach partnerskich. Co będzie oznaczało dla par uchwalenie wskazanych przepisów? W artykule omawiamy główne założenia nowych rozwiązań prawnych. Kiedy wejdzie w życie ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich? Wyjaśniamy.

Uzasadnienie wprowadzenia ustawy o związkach partnerskich

Podstawowym celem uchwalenia ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich, zwanej dalej „ustawą”, jest wprowadzenie do polskiego porządku prawnego nowej instytucji, jaką jest rejestrowany związek partnerski. Wskazany związek będzie się opierać na zasadach równości i niedyskryminacji, gwarantując wszystkim osobom, bez względu na płeć, możliwość realizacji ich potrzeb i pragnień życiowych. 

Ustawa stanowi zatem odpowiedź na potrzeby społeczne par tej samej płci, które nie mogą zawrzeć małżeństwa, ale także par różnej płci pozostających w związkach nieformalnych, które z różnych powodów nie mogą lub nie chcą zawrzeć małżeństwa.

Projekt ustawy ma ponadto na celu wykonanie wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPC) z 12 grudnia 2023 roku, zgodnie z którym Polska jest zobowiązana do zapewnienia ram prawnych umożliwiających parom tej samej płci odpowiednie uznanie i ochronę ich związku. W innym wyroku ETPC przeciwko Polsce z 19 września 2024 roku Trybunał stwierdził, że Polska, odmawiając dokonania transkrypcji (przeniesienia) zagranicznego aktu małżeństwa tej samej płci, odmawia jednocześnie uznania i ochrony związkom osób tej samej płci i narusza ich prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego. 

Konieczność uchwalenia ustawy rekomendują też Polsce międzynarodowe organy ochrony praw człowieka, w tym Komitet Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. 27 września 2024 roku wymieniony podmiot opublikował ostatnie uwagi końcowe i rekomendacje dla Polski, zwracając uwagę w kontekście niedyskryminacji m.in. na potrzebę uchwalenia przepisów dotyczących związków partnerskich w celu zapewnienia parom tej samej płci takich samych praw jak parom heteroseksualnym, w tym praw rodzicielskich i prawnego uznania ich dzieci.

Obecny stan prawny w omawianym zakresie

Jak słusznie zauważono w uzasadnieniu do projektu ustawy, aktualnie w Polsce istnieje tylko jedna forma instytucjonalizacji związku dwóch osób — małżeństwo, czyli usankcjonowany, trwały i równoprawny związek między kobietą i mężczyzną, zawarty przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego (usc) poprzez złożenie oświadczenia o wstępowaniu ze sobą w związek małżeński. Jednocześnie istnieje znaczna liczba osób żyjących w związkach nieformalnych, dla których instytucja małżeństwa jest nieadekwatna lub — w przypadku gdy są to związki osób tej samej płci albo związki osób z niepełnosprawnością psychiczną lub intelektualną — w obecnym stanie prawnym w Polsce nadal niedostępna.

Zawarcie związku partnerskiego

Zgodnie z projektowanym art. 2 ust. 1 ustawy związek partnerski zostaje zawarty, gdy 2 osoby złożą przed kierownikiem usc zgodne oświadczenia o zawarciu tego związku. 

Z ważnych powodów sąd może zezwolić, żeby powyższe oświadczenia były złożone przez pełnomocnika. Pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym i wymieniać osobę, z którą związek partnerski powinien zostać zawarty.

Związku partnerskiego nie mogą zawrzeć:

1. osoby, które w chwili składania oświadczenia o zawarciu związku partnerskiego nie ukończyły 18 lat;
2. osoby nieposiadające zdolności do czynności prawnych;
3. krewni w linii prostej oraz rodzeństwo;
4. osoby pozostające ze sobą w stosunku przysposobienia;
5. osoby pozostające w związku małżeńskim lub w związku partnerskim, z wyjątkiem osób, które pozostają w zawartym ze sobą małżeństwie, o którym mowa w art. 2 ust. 2 ustawy;
6. osoby, które w chwili składania oświadczeń o zawarciu związku partnerskiego są:
• w stanie wyłączającym świadome powzięcie decyzji i wyrażenie woli,
• pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,
• pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie może się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.

Oceny spełnienia warunków do zawarcia związku partnerskiego dokonuje kierownik usc na zasadach i w trybie określonych w przepisach Ustawy z dnia 28 listopada 2014 roku – Prawo o aktach stanu cywilnego. 

Prawa i obowiązki osób w związku partnerskim

Osoby w związku partnerskim mają równe prawa i obowiązki wynikające z zawarcia tego związku oraz są obowiązane do wzajemnego szacunku, lojalności, pomocy oraz współdziałania dla wspólnego dobra. 

Stosownie do treści art. 6 projektu ustawy osoby w związku partnerskim mogą nosić wspólne nazwisko będące dotychczasowym nazwiskiem jednej z nich. Ponadto każda z osób w związku partnerskim może zachować swoje dotychczasowe nazwisko albo połączyć z nim dotychczasowe nazwisko drugiej z osób w związku partnerskim. Nazwisko utworzone w wyniku połączenia nie może składać się z więcej niż dwóch członów.

Powyższy obowiązek obejmuje przyczynianie się do zaspokajania uzasadnionych potrzeb niezdolnych do samodzielnego utrzymania dzieci wspólnych oraz niezdolnych do samodzielnego utrzymania dzieci drugiej z osób w związku partnerskim — w razie gdy zamieszkują z nimi we wspólnym gospodarstwie domowym. 

Jeżeli prawo do mieszkania przysługuje jednej osobie w związku partnerskim, druga z osób pozostająca w tym związku jest uprawniona do korzystania z tego mieszkania w celu zaspokojenia potrzeb własnych, a także potrzeb dzieci, o których wcześniej była mowa. 

Stosunki majątkowe między osobami w związku partnerskim

Każda z osób w związku partnerskim zachowuje zarówno majątek nabyty przed zawarciem wskazanego związku, jak i majątek nabyty w późniejszym czasie (rozdzielność majątkowa), przy czym każda z tych osób samodzielnie zarządza swoim majątkiem.

W razie przemijającej przeszkody dotyczącej jednej z osób w związku partnerskim druga z osób w tym związku może za nią działać w sprawach zwykłego zarządu, w szczególności może bez pełnomocnictwa pobierać przypadające należności, chyba że sprzeciwia się temu ta z osób, której przeszkoda dotyczy. Względem osób trzecich sprzeciw jest skuteczny, jeżeli był im wiadomy.

Zgodnie z projektowanym art. 10 ust. 1 ustawy osoby w związku partnerskim mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego ustanowić:

• wspólność majątkową partnerską, albo
• rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków. 

Powyższa umowa może:

• poprzedzać zawarcie związku partnerskiego;
• być zmieniona albo rozwiązana. W razie jej rozwiązania w czasie trwania związku partnerskiego powstaje między osobami w związku partnerskim rozdzielność majątkowa. 

Jednocześnie wspólność majątkowa partnerska nie może obejmować:

• przedmiotów majątkowych, które przypadną osobie w związku partnerskim z tytułu dziedziczenia, zapisu lub darowizny, z wyjątkiem przedmiotów urządzenia domowego służących do użytku obojga osób w związku partnerskim, chyba że spadkodawca lub darczyńca postanowił inaczej;
• praw majątkowych wynikających ze wspólności łącznej podlegającej odrębnym przepisom;
• praw niezbywalnych, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
• wierzytelności z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia, jak również wierzytelności z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę;
• niewymagalnych jeszcze wierzytelności o wynagrodzenie za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej każdej z osób w związku partnerskim.

Umowa o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków polega na tym, że po ustaniu rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków osoba w związku partnerskim, której dorobek jest mniejszy niż dorobek drugiej osoby w związku partnerskim, może żądać wyrównania dorobków przez zapłatę lub przeniesienie prawa. Dorobkiem każdej z osób w związku partnerskim jest wzrost wartości jego majątku po zawarciu wskazanej umowy.

Jeżeli umowa o rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków nie stanowi inaczej, przy obliczaniu dorobków pomija się:

1. przedmioty majątkowe nabyte przed dniem wejścia w życie tej umowy;
2. przedmioty majątkowe nabyte przez dziedziczenie, zapis lub darowiznę;
3. prawa niezbywalne, które mogą przysługiwać tylko jednej osobie;
4. przedmioty uzyskane z tytułu odszkodowania za uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia albo z tytułu zadośćuczynienia za doznaną krzywdę; nie dotyczy to jednak renty należnej poszkodowanej osobie w związku partnerskim z powodu całkowitej lub częściowej utraty zdolności do pracy zarobkowej albo z powodu zwiększenia się jej potrzeb lub zmniejszenia widoków powodzenia na przyszłość;
5. wierzytelności z tytułu wynagrodzenia za pracę lub z tytułu innej działalności zarobkowej osoby w związku partnerskim;
6. prawa autorskie i prawa pokrewne, prawa własności przemysłowej oraz inne prawa twórcy; 
7. przedmioty nabyte w zamian za przedmioty majątkowe, o których mowa w pkt 1-6.

Z ważnych powodów każda z osób pozostająca w związku partnerskim może wystąpić z żądaniem zmniejszenia obowiązku wyrównania dorobków.

Jeżeli nie ma porozumienia między stronami co do sposobu lub wysokości wyrównania, rozstrzygnięcie należy do sądu.

W razie śmierci jednej z osób w związku partnerskim wyrównanie dorobków następuje między jego spadkobiercami a osobą w związku partnerskim pozostałą przy życiu.

Z ważnych powodów każda z osób w związku partnerskim może żądać ustanowienia przez sąd rozdzielności majątkowej, przy czym rozdzielność ta powstaje z dniem oznaczonym w wyroku, który ją ustanawia. Jedynie w wyjątkowych przypadkach sąd może ustanowić rozdzielność majątkową z dniem wcześniejszym niż dzień wytoczenia powództwa. Ponadto rozdzielność majątkowa powstaje z mocy prawa, w razie utraty zdolności do czynności prawnych lub ogłoszenia upadłości jednej z osób w związku partnerskim. 

Uczestnictwo w sprawowaniu pieczy

Art. 22 ust. 1 projektowanej ustawy przewiduje, że osoba w związku partnerskim jest uprawniona do uczestniczenia w sprawowaniu bieżącej pieczy nad wspólnie z nim przebywającym dzieckiem pozostającym pod władzą rodzicielską drugiej z osób w tym związku i jego wychowaniu, w tym podejmowania decyzji w sprawach życia codziennego, chyba że sprzeciwi się temu którekolwiek z rodziców wykonujących władzę rodzicielską nad tym dzieckiem.

Korzystając z uprawnienia określonego w art. 22 ust. 1 ustawy, osoba w związku partnerskim kieruje się dobrem dziecka oraz poszanowaniem jego godności i praw, a przed podjęciem w jego sprawach decyzji lub działań powinna go wysłuchać, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, oraz uwzględnić w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. 

Ustanie związku partnerskiego

Związek partnerski ustaje w przypadku:

• śmierci jednej z osób w związku partnerskim;
• uznania jednej z osób w związku partnerskim za zmarłą;
• unieważnienia związku partnerskiego;
• rozwiązania związku partnerskiego;
• zawarcia małżeństwa przez osoby, które zawarły ze sobą związek partnerski.

W razie uznania jednej z osób w związku partnerskim za zmarłą zastosowanie ma domniemanie, że wskazany związek ustał z chwilą, która w orzeczeniu o uznaniu tej osoby za zmarłą została oznaczona jako chwila jej śmierci.

Związek partnerski może zostać unieważniony jedynie w przypadku:

1. zawarcia związku partnerskiego przez:
• osobę, które w chwili składania oświadczenia o zawarciu związku partnerskiego nie ukończyła 18 lat, chyba że osoba ta przed wytoczeniem powództwa osiągnęła ten wiek,
• osobę nieposiadającą zdolności do czynności prawnych, chyba że zdolność do czynności prawnych zostanie tej osobie przywrócona,
• krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo,
• osoby pozostające ze sobą w stosunku przysposobienia, chyba że stosunek ten ustał,
• osobę pozostającą w związku partnerskim lub małżeńskim, z wyjątkiem osób, które pozostają w zawartym ze sobą małżeństwie, o którym mowa w art. 2 ust. 2 ustawy, chyba że poprzedni związek (partnerski lub małżeński) ustał lub został unieważniony, z wyłączeniem sytuacji, w której ustanie tego związku nastąpiło przez śmierć osoby, która zawarła związek partnerski, pozostając w poprzednio zawartym związku partnerskim lub małżeńskim;
2. zawarcia związku partnerskiego przez pełnomocnika bez zezwolenia sądu na złożenie oświadczenia o zawarciu związku partnerskiego albo oświadczenia, o którym mowa w art. 2 ust. 2 ustawy, przez pełnomocnika albo jeżeli pełnomocnictwo było nieważne lub skutecznie odwołane;
3. złożenia oświadczenia o zawarciu związku partnerskiego lub oświadczenia, o którym mowa w art. 2 ust. 1 albo 2 ustawy:
4. przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome wyrażenie woli,
• pod wpływem błędu co do tożsamości drugiej strony,
• pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, jeżeli z okoliczności wynika, że składający oświadczenie mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste.

Rozwiązanie związku partnerskiego następuje w następstwie:

• osobistego złożenia przez osoby w związku partnerskim przed kierownikiem usc, jednocześnie lub w odstępie nie dłuższym niż 3 dni, zgodnych oświadczeń o rozwiązaniu związku partnerskiego. W tym przypadku, jeżeli oświadczenia osób w związku partnerskim nie są składane jednocześnie — rozwiązanie związku partnerskiego następuje z chwilą złożenia tego z oświadczeń, które zostało złożone później;
• osobistego złożenia przez jedną z osób w związku partnerskim oświadczenia o rozwiązaniu związku partnerskiego przed kierownikiem usc. Osoba w związku partnerskim, która złożyła to oświadczenie, może je wycofać w terminie 30 dni od dnia złożenia.

Prawo do korzystania z mieszkania oraz przedmiotów urządzenia domowego wygasa po upływie 3 miesięcy od dnia rozwiązania związku partnerskiego, chyba że osoba, która pozostawała w związku partnerskim, dobrowolnie opuści zajmowane mieszkanie.

Żądanie dostarczania środków utrzymania po ustaniu związku partnerskiego

Zgodnie z proponowanym art. 33 ust. 1 ustawy osoba, która pozostawała w związku partnerskim, a po ustaniu tego związku znajduje się w niedostatku, może żądać od osoby, z którą pozostawała w powyższym związku, dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego.

Z ważnych powodów — jeżeli przemawiają za tym potrzeby osoby uprawnionej oraz pozwalają na to zarobkowe i majątkowe możliwości osoby zobowiązanej — obowiązek wskazany w art. 33 ust. 1 ustawy może być spełniony przez świadczenie jednorazowe, w szczególności w postaci zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej lub przeniesienia prawa. 

W kwestiach nieuregulowanych w art. 33 ustawy do obowiązku dostarczania środków utrzymania przez jedną z osób, która pozostawała w związku partnerskim, drugiej osobie w tym związku — po jego ustaniu — będą miały zastosowanie odpowiednio przepisy art. 135–140 oraz art. 144(1) Ustawy z dnia 25 lutego 1964 roku – Kodeks rodzinny i opiekuńczy.

Ustawa o rejestrowanych związkach partnerskich — co będzie oznaczała dla par? Podsumowanie

Jak już wspomniano na wstępie, projekt ustawy trafił do konsultacji międzyresortowych, w związku z czym nie można obecnie stwierdzić, jaka będzie finalna treść tych przepisów. Wynika to z faktu, że w dalszym ciągu niektóre zapisy przewidziane w projekcie budzą wątpliwości w koalicji rządzącej. W artykule przedstawiono zasadnicze założenia ustawowe, które — nawet jeśli będą podlegać dalszym korektom legislacyjnym — powinny zostać uwzględnione w uchwalonym przez parlament akcie prawnym.