Zasiłek opiekuńczy przy pracy zmianowej rodziców

Wychowanie dziecka i opieka nad nim to duża odpowiedzialność. Będąc tego świadomym, ustawodawca przyznał wszystkim pracującym rodzicom dodatkowy „urlop” na opiekę nad dziećmi. Zasiłek opiekuńczy, bo o niego chodzi, jest świadczeniem, które pracujący opiekun może wykorzystać z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad zdrowym lub chorym dzieckiem, a także innym chorym członkiem rodziny.

Wspomniana wyżej zasada przyznawania prawa do świadczenia doznaje ograniczenia w przypadku, gdy we wspólnym gospodarstwie domowym mieszka inny członek rodziny mogący zapewnić dziecku opiekę (nie dotyczy to sytuacji, gdy opieka sprawowana jest nad chorym dzieckiem w wieku do 2 lat). Taka sytuacja pojawia się między innymi, kiedy oboje rodzice są aktywni zawodowo, ale pracują w systemie zmianowym – ustalając grafik pracy w taki sposób, aby zapewnić nieprzerwaną opiekę nad dzieckiem. Co jednak w przypadku, gdy dziecko zachoruje i dojdzie do kolizji obowiązków zawodowych rodziców w taki sposób, że żaden z nich nie będzie mógł zostać z małoletnim? Czy w takiej sytuacji opiekunowie mogą liczyć na zasiłek opiekuńczy?

Zasiłek opiekuńczy – czym jest i jaki jest wymiar świadczenia?

Zasiłek opiekuńczy został uregulowany w art. 32–35 Ustawy z dnia 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (dalej jako ustawa o świadczeniach społecznych). Zgodnie z tymi przepisami zasiłek opiekuńczy jest świadczeniem rekompensującym utracone zarobki. Warunkiem uzyskania prawa do jego otrzymania jest podleganie ubezpieczeniu chorobowemu. Zasiłek przyznaje się zatem ubezpieczonemu opiekunowi, który z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny nie może świadczyć pracy. W praktyce z zasiłku opiekuńczego najczęściej korzystają opiekunowie chorych dzieci, rzadziej jest on wykorzystywany do opieki nad chorym małżonkiem.

Wymiar zasiłku jest uzależniony od osoby, nad którą ubezpieczony pracownik sprawuje opiekę. W przypadku sprawowania opieki nad dzieckiem w wieku do lat 8 zasiłek opiekuńczy może być wypłacany przez 60 dni w roku kalendarzowym. Z kolei w sytuacji opieki nad małżonkiem – przez 14 dni w roku kalendarzowym. W przypadku wystąpienia zbiegu opieki nad dzieckiem i współmałżonkiem łączny wymiar pobieranego zasiłku nie może przekraczać 60 dni w roku. Co istotne, niewykorzystane dni świadczenia nie przechodzą na kolejny rok kalendarzowy.

Komu przysługuje zasiłek opiekuńczy?

Skupiając się na opiece nad małoletnim dzieckiem, wskazać należy, że zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu pracownikowi, jeśli został on zwolniony od wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania opieki nad:

• zdrowym dzieckiem do lat 8;
• chorym dzieckiem do lat 14;
• chorym dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji do ukończenia 18 lat;
• innym chorym członkiem rodziny – w omawianym przypadku mowa o dziecku powyżej 14. roku życia, jeżeli pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie sprawowania nad nim opieki.

Warto zaznaczyć, że zasiłek pielęgnacyjny dotyczący zdrowego dziecka do 8 lat należy się opiekunowi jedynie w określonych przypadkach, tj. w sytuacji: 

• nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których dziecko uczęszcza;
• choroby zatrudnionego opiekuna sprawującego opiekę nad dzieckiem;
• choroby małżonka ubezpieczonego opiekuna dziecka, który stale opiekuje się dzieckiem, jeżeli choroba uniemożliwia temu małżonkowi sprawowanie opieki nad małoletnim;
• pobytu małżonka ubezpieczonego opiekuna dziecka, który stale opiekuje się dzieckiem, w szpitalu albo innym zakładzie leczniczym podmiotu leczniczego wykonującego działalność leczniczą w rodzaju stacjonarnego i całodobowego świadczenia zdrowotnego.

Zasiłek opiekuńczy – kiedy nie przysługuje?

Jak zostało wskazane we wstępie, warunkiem uzyskania zasiłku opiekuńczego jest brak innej osoby w gospodarstwie domowym, która byłaby zdolna do sprawowania opieki nad dzieckiem lub chorym współmałżonkiem. Ponadto zasiłek ten nie przysługuje w przypadku, gdy ubezpieczony mimo sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem otrzymuje wynagrodzenie.

Ustosunkowując się do pierwszej wspomnianej przesłanki wyłączenia prawa do zasiłku, tj. istnienia innej osoby w gospodarstwie domowym, która byłaby zdolna do sprawowania opieki nad dzieckiem, należy zauważyć, że ustawa o świadczeniach społecznych nie wyjaśnia, kim są wspomniane „inne osoby” zamieszkujące gospodarstwo domowe wspólnie z ubezpieczonym opiekunem. W takiej sytuacji należy odwołać się do wypracowanego stanowiska doktryny i orzecznictwa. W pojęciu „innej osoby” mieszczą się członkowie rodziny, tj. rodzice, teściowie, dziadkowie, wnuki, rodzeństwo, pod warunkiem, że są zdolni do sprawowania opieki nad małoletnim. Z kolei za osoby niezdolne do sprawowania takiej opieki należy uznać osoby całkowicie niezdolne do pracy lub niezdolne do samodzielnej egzystencji.

Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje również za okresy niezdolności do pracy, w których ubezpieczony zachowuje prawo do wynagrodzenia. Przesłanką negatywną przyznania prawa do zasiłku opiekuńczego jest również korzystanie przez ubezpieczonego z urlopu bezpłatnego oraz urlopu wychowawczego. Pobieranie omawianego świadczenia ogranicza także tymczasowe aresztowanie lub odbywanie kary pozbawienia wolności przez ubezpieczonego, za wyjątkiem sytuacji, w której prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.

Dodatkowo ubezpieczony, który w czasie pobierania zasiłku opiekuńczego wykonuje pracę zarobkową lub wykorzystuje zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia, traci prawo do zasiłku za cały jego okres. Oznacza to, że nawet jeżeli ubezpieczony wykonywał pracę zarobkową jedynie przez 1 dzień w czasie 14-dniowego okresu pobierania zasiłku, traci prawo do świadczenia za całe 14 dni.

Zasiłek pielęgnacyjny a system pracy zmianowej opiekunów dziecka

Na wstępie należy wskazać, że przy pracy zmianowej opiekunowie mają prawo do zasiłku opiekuńczego. Wszystko jednak zależy od okoliczności, w których znajduje się rodzina. W takiej sytuacji należy bowiem porównywać godziny pracy rodziców przypadające na okres choroby dziecka. Jeżeli w okresie sprawowania osobistej opieki przypadają dni wolne od pracy, to zasiłek przysługuje również za te dni – wynika to bezpośrednio z treści art. 35 ust. 2 w związku z art. 11 ust. 4 ustawy o świadczeniach społecznych.

Ważny jest, że prawo do zasiłku przysługuje na równi matce i ojcu małoletniego, jednak świadczenie wypłacane jest wyłącznie jednemu z nich – zasiłek otrzyma ten rodzic, który wystąpi z wnioskiem o jego przyznanie.

Przy zasiłku opiekuńczym w przypadku pracy zmianowej opiekunów należy stosować określone zasady. Zgodnie z nimi, jeżeli jedno z opiekunów bądź oboje pracują w systemie zmianowym, świadczenie pielęgnacyjne przysługuje za okres sprawowania opieki nad małoletnim, gdy:

• opiekunowie pracują na tych samych zmianach, np. oboje mają zmiany dzienne od 8:00 do 16:00;
• opiekunowie pracują na różnych zmianach, ale ich godziny pracy częściowo się pokrywają, np. pierwszy z rodziców pracuje od 8:00 do 16:00, a drugi od 14:00 do 22:00;
• opiekunowie pracują na różnych zmianach i godziny ich pracy się nie pokrywają, ale chore dziecko pozostawałoby bez opieki w wyniku długiego czasu niezbędnego na dojazd do pracy i z powrotem, np. gdy pierwszy z rodziców pracuje od 8:00 do 16:00, a drugi od 16:00 do 24:00, ale obojgu droga do pracy i z pracy zajmuje 30 minut.

Dodatkowo zasiłek zostaje przyznawany również wówczas, gdy jeden z rodziców albo oboje pracują w systemie zmianowym, a ich zmiany się nie pokrywają, ale jedno z opiekunów z powodu choroby, przebywania w szpitalu lub ciąży (dotyczy wyłącznie pracujących matek) nie ma realnych możliwości sprawowania opieki nad małoletnim.

Prawo do zasiłku a uznaniowość administracyjna

Brak realnej możliwości sprawowania opieki nad dzieckiem w sytuacji, gdy rodzice małoletniego pracują na różne zmiany, niestety niejednokrotnie nie jest wystarczająca do przyznania zasiłku opiekuńczego. Zdarzają się sytuacje, w których ZUS stwierdza, że gdy jedno z rodziców teoretycznie może być obecne w domu (np. gdy jeden z opiekunów pracuje od 8:00 do 16:00, a drugi od 16:00 do 24:00), to przesłanki przyznania prawa do zasiłku nie zostają spełnione. ZUS odmawia wypłaty zasiłku, nawet jeśli ubezpieczony udowodni, że możliwość opieki nad dzieckiem jest czysto teoretyczna, np. wskutek długotrwałego dojazdu do pracy jednego lub obojga z opiekunów, gdy ten zajmuje np. godzinę w jedną stronę.

Problematyczny jest również fakt, że zasiłek nie jest przyznawany automatycznie, a wyłącznie na wniosek ubezpieczonego. To od organu rentowego zależy więc, czy świadczenie zostanie przyznane. W razie jego nieprzyznania ubezpieczonemu pozostaje jedynie wstąpienie na drogę sądową. Na szczęście postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest wolne od kosztów sądowych.

Zasiłek opiekuńczy przy pracy zmianowej rodziców – podsumowanie

Zasiłek opiekuńczy przysługuje każdemu pracującemu opiekunowi, który nie może wykonywać swoich obowiązków zawodowych z powodu konieczności sprawowania osobistej opieki nad zdrowym lub chorym dzieckiem, a także innym chorym członkiem rodziny. Poza przypadkiem sprawowania opieki nad chorym dzieckiem do 2. roku życia prawo do zasiłku opiekuńczego nie może zostać przyznane, gdy we wspólnym gospodarstwie domowym wraz z ubezpieczonym mieszka także inny członek rodziny mogący zapewnić opiekę nad małoletnim.

Mając powyższe na uwadze, trzeba stwierdzić, że co do zasady rodzice dziecka pracujący w systemie zmianowym mają prawo do świadczenia opiekuńczego, o ile ich zmiany nachodzą na siebie, nawet częściowo, lub gdy nie kolidują ze sobą, ale czas potrzebny na dotarcie do pracy realnie nie pozwoliłby na stałą, nieprzerwaną opiekę nad małoletnim.