Podwyższenie alimentów - kiedy jest uzasadnione?

Żyjemy w czasach, kiedy coraz więcej osób ma styczność z alimentami, będąc ich beneficjentem lub osobą zobowiązaną do ich uiszczania. Na czym polega zmiana stosunków uzasadniająca podwyższenie alimentów? O tym poniżej.

Obowiązek alimentacyjny – kogo dotyczy i w jaki sposób jest ustalany?

Zgodnie z przepisami Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (kro) obowiązek alimentacyjny obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo.

Krewni w linii prostej to: rodzice, dzieci, dziadkowie, wnuki.

Przy czym obowiązek alimentacyjny obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem, jeżeli jest kilku zstępnych lub wstępnych – obciąża bliższych stopniem przed dalszymi.

Obowiązek alimentacyjny zobowiązanego w dalszej kolejności powstaje dopiero wtedy, gdy nie ma osoby zobowiązanej w bliższej kolejności albo gdy osoba ta nie jest w stanie uczynić zadość swemu obowiązkowi, lub gdy uzyskanie od niej na czas potrzebnych uprawnionemu środków utrzymania jest niemożliwe lub połączone z nadmiernymi trudnościami.

Obowiązek alimentacyjny dotyczy przede wszystkim dzieci. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym rodzice obowiązani są do świadczeń alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się samodzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów jego utrzymania i wychowania.

Rodzice mogą uchylić się od świadczeń alimentacyjnych względem dziecka pełnoletniego, jeżeli są one połączone z nadmiernym dla nich uszczerbkiem lub jeżeli dziecko nie dokłada starań w celu uzyskania możności samodzielnego utrzymania się.

Powyższe sposoby umożliwiają egzekucję alimentów przez komornika.

Zdarzają się sytuacje, kiedy strony ustalają pomiędzy sobą wysokość alimentów i nie nadają temu porozumieniu mocy prawnej, wówczas prowadzenie egzekucji przez komornika jest niedopuszczalne.

Ustalenie alimentów nie oznacza, że nie mogą one już zostać podwyższone.

Zmiana dotychczas ustalonej wysokości alimentów

Zgodnie z art. 138 kro w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego.

Z powyższego wynika prawo każdej ze stron w razie zmiany stosunków do żądania zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Przy czym, jak w przypadku ustalania obowiązku alimentacyjnego, tak i w przypadku jego zmiany zakres świadczeń alimentacyjnych zależy od usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego oraz od zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego.

Sąd zmienia orzeczenie bądź umowę dotyczące obowiązku alimentacyjnego tylko wtedy, gdy zmiana stosunków ma charakter istotny.

Zmianę stosunków powinna być oceniania w warunkach konkretnego stanu faktycznego przy uwzględnieniu istnienia warunków i okoliczności istotnych, mających charakter trwały.

Zgodnie z ogólnymi regułami rządzącymi postępowaniem cywilnym obowiązek przedstawienia dowodów spoczywa na stronach, a ciężar udowodnienia faktów mających dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie spoczywa na stronie, która z tych faktów wywodzi skutki prawne, czyli tej, która wobec zmiany stosunków decyduje się na wytoczenie powództwa alimentacyjnego.

Usprawiedliwione potrzeby uprawnionego i możliwości zarobkowe oraz majątkowe zobowiązanego do alimentów

Jak wskazano w wyroku Sądu Rejonowego w Zduńskiej Woli III Wydział Rodzinny i Nieletnich z 16 grudnia 2020 roku (sygn. III RC 87/20) „[…] pojęcie usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego nie posiada jednoznacznej definicji, gdyż nie ma stałego kryterium odniesienia. Decydują o nich okoliczności konkretnego przypadku. Niemniej jednak Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 16 grudnia 1987 roku (III CZP 91/86, OSNC 1988/4/42) podjął próbę uogólnienia tego pojęcia przyjmując, iż przez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego należy rozumieć potrzeby, których zaspokojenie zapewni mu – odpowiedni do jego wieku i uzdolnień – prawidłowy rozwój fizyczny i duchowy. Rodzaj i rozmiar tych potrzeb jest zatem uzależniony od cech osoby uprawnionej (jej wieku, stanu zdrowia, zdolności intelektualnych itp.) oraz splotu okoliczności natury społecznej i ekonomicznej, w których osoba uprawniona się znajduje. Wyjście poza takie potrzeby zależy wyłącznie od cech osobistych dziecka oraz od zamożności jego rodziców. Rodzice w zależności od swych możliwości są obowiązani zapewnić dziecku środki do zaspokojenia zarówno jego potrzeb fizycznych (wyżywienia, mieszkania, odzieży, higieny osobistej, leczenia w razie choroby), jak i duchowych (kulturalnych), także środki wychowania (kształcenia ogólnego, zawodowego) według zdolności, dostarczania rozrywek i wypoczynku. Przy ocenie, które z potrzeb uprawnionego powinny być uznane za potrzeby usprawiedliwione, należy z jednej strony brać pod uwagę możliwości zobowiązanego, z drugiej zaś zakres i rodzaj potrzeb uprawnionego. Będzie to mieć wpływ na rozstrzygnięcie, w jakiej mierze możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego będą wzięte pod uwagę przy oznaczaniu zakresu obowiązku alimentacyjnego. Zawsze jednak każde dziecko musi mieć zapewnione podstawowe warunki egzystencji w postaci wyżywienia zapewniającego jego prawidłowy rozwój fizyczny, stosowną do wieku odzież, środki na ochronę zdrowia, kształcenie podstawowego i zawodowego oraz na ochronę jego osoby i majątku. Wyjście poza wymienione potrzeby zależy już tylko od osobistych cech dziecka oraz od zamożności i przyjętego przez zobowiązanego modelu konsumpcji”.

Pod pojęciem „możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego do alimentacji” należy rozumieć nie tylko zarobki i dochody rzeczywiście uzyskiwane ze swojego majątku, lecz także te zarobki i dochody, które osoba zobowiązana do alimentacji może i powinna uzyskiwać przy dołożeniu należytej staranności i przestrzeganiu zasad prawidłowej gospodarki oraz stosownie do swoich sił umysłowych i fizycznych.

Przesłanka zmiany stosunków uzasadniająca podwyższenie alimentów w orzecznictwie sądowym

W orzecznictwie sądów powszechnych sam upływ czasu i związany z nimi wzrost wysokości wydatków na zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb wystarczająco uzasadnia przyjęcie, że doszło do zmiany okoliczności, o której mowa w art. 138 kro. Przykładowo w powoływanym już wyroku Sądu Rejonowego w Zduńskiej Woli III Wydział Rodzinny i Nieletnich z 16 grudnia 2020 roku (sygn. III RC 87/20) stwierdzono, że „Upływ […] czasu w kontekście wieku małoletniego, niewątpliwie powoduje konieczność zwiększenia środków przeznaczanych na jego utrzymanie. Wraz z dorastaniem zwiększają się potrzeby dziecka, co zostało wykazane również w niniejszej sprawie. Pojawiły się nowe potrzeby małoletniego związane z jego edukacją i rozwijaniem zainteresowań, zwiększyły się także jego potrzeby w zakresie rozwoju indywidualnego: potrzeb kulturowych, rozrywki, higieny osobistej, kosmetyków i pozostałych aspektów towarzyszących dorastaniu”.

Jednocześnie zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego wyrażonym w orzeczeniu z 1 czerwca 1965 roku (I CZ 135/64, niepubl.) „różnica wieku dzieci spowodowana upływem czasu od daty orzeczenia określającego wysokość renty alimentacyjnej, sama przez się uzasadnia wzrost potrzeb związany z uczęszczaniem do szkoły, pobieraniem dodatkowych lekcji itp. co z kolei pociąga za sobą konieczność ponoszenia zwiększonych wydatków”.

Urodzenie się rodzicowi zobowiązanemu do alimentacji kolejnego dziecka z nowego związku powoduje powstanie obowiązku partycypowania w kosztach jego utrzymania. Zauważyć należy, że takie obciążenie może zmniejszać możliwości finansowe zobowiązanego, a w dalszej konsekwencji mieć wpływ na zakres obowiązku alimentacyjnego wobec innych jego dzieci. Wskazuje się, że fakt urodzenia się kolejnego dziecka zobowiązanego do alimentacji może stanowić zmianę stosunków, o której mowa w art. 138 kro.

Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z 14 maja 2002 roku (V CKN 1032/2000) urodzenie się kolejnego dziecka nie oznacza automatycznego ustania obowiązku alimentacyjnego czy jego zmniejszeniu w stosunku do pozostałych dzieci. Urodzenie się nowego dziecka może być jedną z okoliczności mających wpływ na rozmiar istniejącego obowiązku alimentacyjnego uzasadniających wytoczenie powództwa o obniżenie alimentów wobec zmiany stosunków.

Nie sposób pominąć poglądu wyrażonego w wyroku Sądu Rejonowego Poznań – Nowe Miasto i Wilda w Poznaniu, Wydział IV Rodzinny i Nieletnich z 6 marca 2018 roku (IV RC 997/17), zgodnie z którym „[…] w razie zmiany stosunków można żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego. Przy ocenie, czy zachodzą przesłanki do zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego w myśl art. 138 kro, należy brać pod uwagę wszelkie okoliczności mogące świadczyć o zmianie stosunków, a zwłaszcza możliwości zarobkowych i majątkowych stron (wyrok Sądu Najwyższego z 26 marca 1969 roku, sygn. III CRN 54/69 LEX nr 6480). W przypadku, gdy potrzeby uprawnionego oraz możliwości zobowiązanego ulegają zmianie; tym samym może ulegać zmianie wysokość alimentów. Dlatego w razie zmiany stosunków zarówno uprawniony, jak i zobowiązany mogą żądać zmiany orzeczenia lub umowy dotyczącej obowiązku alimentacyjnego (art. 138 kro). Zmiana stosunków może prowadzić do uchylenia obowiązku alimentacyjnego bądź do podwyższenia lub obniżenia alimentów (uchwała składu 7 sędziów SN z dnia 23 października–16 listopada 1954 roku, I Co 41/54, PiP 1955, z. 12, s. […]). Zmiany wysokości obowiązku alimentacyjnego można żądać wyłącznie w drodze powództwa na podstawie wskazanego artykułu, a podstawą jego może być tylko zmiana stosunków, która nastąpiła nie wcześniej niż po uprawomocnieniu się wyroku zasądzającego alimenty lub zawarciu ugody sądowej. Przez zmianę stosunków rozumie się istotne zwiększenie możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego do alimentacji, istotne zwiększenie się usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego albo sytuacje odwrotne, a przede wszystkim istotne zmniejszenie się możliwości majątkowych i zarobkowych zobowiązanego. Skutkiem powyższych zmian jest potrzeba skorygowania zakresu obowiązku alimentacyjnego. Z niniejszego wynika, iż rozstrzygnięcie o żądaniu opartym na art. 138 kro wymaga porównania stanu istniejącego w dacie uprawomocnienia się wyroku zasądzającego alimenty lub w dacie zawarcia ugody ze stanem istniejącym w dacie orzekania o ich podwyższeniu bądź obniżeniu […]. Na stronie natomiast ciąży obowiązek wykazania, iż zmiany nastąpiły, chociaż nie zwalnia to również Sądu z działania z urzędu przez wzgląd na dobro dzieci”.

Kiedy następuje zmiana uzasadniająca podwyższenie alimentów?

Podsumowując, należy stwierdzić, że zmiana stosunków uzasadniająca podwyższenie dotychczasowych alimentów związana jest z kryteriami stanowiącymi podstawę orzekania o  obowiązku alimentacyjnym, tj. usprawiedliwionymi potrzebami uprawnionego i możliwościami zarobkowymi i majątkowymi zobowiązanego do alimentacji. W przypadku podwyższenia alimentów konieczne jest wykazanie zwiększenia się potrzeb uprawnionego z uwagi na upływ czasu od poprzedniego ustalenia wysokości obowiązku alimentacyjnego lub wykazanie zwiększenia się możliwości zarobkowych rodzica, gdyż dzieci mają prawo żyć na takiej samej stopie życiowej, co ich rodzice.