Zachowek dla dzieci w różnej wysokości

Zachowek jest bardzo ważną instytucją dla wszystkich osób, które zostały pominięte przy dziedziczeniu. Pozwala bowiem na uzyskanie rekompensaty pieniężnej. Aby z niego skorzystać, konieczne jest jednak spełnienie odpowiednich warunków. Okazuje się, że dzieci również mogą żądać zapłaty zachowku. Zachowek dla dzieci - jak wygląda?

Czym jest zachowek?

Zachowek to uprawnienie do otrzymania rekompensaty finansowej w zamian za brak powołania do spadku lub otrzymania udziału spadkowego w mniejszej części, niż gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Zachowek jest prawem, a nie obowiązkiem, co oznacza, że uprawniona do niego osoba nie musi z niego korzystać.

Uprawnieni do zachowku

Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego do zachowku uprawnione są tylko osoby z najbliższego kręgu rodzinnego spadkodawcy, należą do niego:

• zstępni,
• małżonek,
• rodzice,
• spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. 

Z prawem do żądania zapłaty zachowku spotykamy się przede wszystkim wtedy, gdy osoba z najbliższej rodziny zmarłego nie została w ogóle powołana do spadku na mocy pozostawionego testamentu lub gdy wskutek oświadczenia ostatniej woli otrzymała ona mniejszy udział w masie spadkowej, niż gdyby dziedziczyła na mocy przepisów ustawy (tj. w sytuacji, gdyby testamentu w ogóle nie było).

Dzieci mogą należeć do grupy uprawnionej do otrzymania zachowku – mieszczą się bowiem w kategorii zstępnych spadkodawcy. Tak naprawdę nie muszą to być wyłącznie osoby będące synami lub córkami zmarłego, zachowek jest dopuszczalny także dla jego wnuków, prawnuków itd. Dla ustawodawcy nie ma przy tym znaczenia, w jakim wieku znajduje się zstępny spadkodawcy, który uzyskał prawo do żądania zapłaty zachowku. Wiek ma jednak istotne znaczenie dla określenia wartości omawianego prawa.

Zachowek dla dzieci – wielkość świadczenia

Zgodnie z obowiązującymi przepisami, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo zstępny uprawniony jest małoletni, przysługuje mu 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Z powyższego jasno wynika, że brak statusu osoby pełnoletniej bezpośrednio wpływa na wysokość należnego zachowku. Jeśli uprawnionym do takiego świadczenia jest małoletnie dziecko, tj. takie, które nie ukończyło 18. roku życia, ma ono prawo do zachowku w wysokości 2/3 udziału spadkowego, który należałby się mu w przypadku dziedziczenia ustawowego. Z kolei, jeśli dziecko jest już dorosłe, to może żądać zapłaty w mniejszej wysokości, tj. połowy tego, co otrzymałby przy normalnym dziedziczeniu ustawowym. Oczywiście, jeśli pełnoletni zstępny jest trwale niezdolny do pracy, wówczas jego zachowek jest wyższy i wynosi 2/3 tego, co normalnie by odziedziczył, gdyby był spadkobiercą.

Przykład 1.

Pan Jan pozostawił po sobie żonę Annę i dwójkę dzieci – Marka w wieku 14 lat oraz Joannę w wieku 19 lat. Do całości spadku powołał wyłącznie swoją żonę. W tej sytuacji dzieci pana Jana mają prawo żądać zapłaty zachowku od swojej matki, ponieważ zostały pominięte przy dziedziczeniu. Marek będzie mógł zażądać 2/3 wartości udziału spadkowego, ponieważ w chwili śmierci swojego ojca nie jest pełnoletni, natomiast Joanna może żądać zapłaty połowy tego, co odziedziczyłaby w normalnych warunkach. W omawianym przypadku, gdyby pan Jan nie pozostawił żadnego testamentu i doszłoby do dziedziczenia ustawowego, jego żona i dzieci otrzymaliby udział do 1/3 w masie spadkowej – każdy spadkobierca miałby taki sam udział. W praktyce oznacza to, że Marek może żądać zapłaty zachowku o wartości 2/9 (2/3 × 1/3 = 2/9), a Joanna – 1/6 (1/2 × 1/3 = 1/6).

Przykład 2.

Pan Jan pozostawił po sobie żonę Annę i dwójkę dzieci – Marka w wieku 20 lat i Joannę w wieku 19 lat. Marek od urodzenia ma poważne problemy zdrowotne i jest trwale niezdolny do pracy (posiada stosowne orzeczenie lekarskie i otrzymuje stałą rentę). Co całości spadku została powołana Joanna, co oznacza, że Anna i Marek mogą od niej żądać zapłaty zachowku. Annie przysługuje zachowek o wartości 1/2 wartości udziału spadkowego, który otrzymałaby przy powołaniu do spadku z mocy ustawy, natomiast Markowi – 2/3 tej wartości. Mimo że Marek jest już pełnoletni, to przysługuje mu wyższy udział zachowkowy, ponieważ jest trwale niezdolny do pracy. W omawianym przypadku Anna ma prawo żądać zapłaty zachowku o wartości 1/6 (1/2 × 1/3 = 1/6), a Marek – 2/9 (2/3 × 1/3 = 2/9).

Ustalenie stanu małoletności jest bardzo ważne przy obliczaniu wysokości należnego zachowku. Zdarzyć się bowiem może, że zstępny zmarłego uprawniony do tego świadczenia osiągnie pełnoletniość wkrótce po śmierci spadkodawcy. Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem stan małoletności musi istnieć w chwili otwarcia spadku, a nie w chwili wysunięcia żądania zapłaty zachowku. Jeżeli więc uprawniony zstępny wytoczy powództwo o zapłatę zachowku w chwili, gdy zyska pełnoletność, to nie będzie miało to wpływu na wartość jego zachowku.

Przykład 3.

Michał jest jednym z dzieci Stanisława, które ma prawo do żądania zachowku – został pominięty przez ojca w pozostawionym testamencie. W chwili śmierci swojego ojca Michał miał 17 lat, dwa dni później obchodził jednak swoje 18. urodziny. W związku z tym, że spadkodawcy nie chcieli dobrowolnie zapłacić mu należnego zachowku, mężczyzna wytoczył sprawę sądową po upływie 8 miesięcy od dnia śmierci Stanisława (był już wtedy pełnoletni). Michał zażądał zapłaty 2/3 wartości tego, co otrzymałby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego. Spadkobiercy twierdzą jednak, że należy mu się jedynie połowa tej wartości, ponieważ jest już pełnoletni i w pełni zdolny do pracy. W omawianym przypadku to Michał ma rację, ponieważ w chwili otwarcia spadku (tj. w chwili śmieci Stanisława) był małoletni – bez znaczenia dla sprawy ma fakt, że pełnoletność nabył dwa dni po tym wydarzeniu.

Przykład 4.

Marta obchodziła swoje 18. urodziny w dniu śmierci swojej mamy Wiktorii. Jej matka powołała jednak do całości spadku drugą córkę – Oliwię. W związku z tym, że Marta jest uprawniona do zachowku, natomiast jej siostra nie zamierza go zapłacić, skierowała sprawę na drogę postępowania sądowego. Marta zażądała zapłaty 2/3 wartości tego, co otrzymałaby, gdyby doszło do dziedziczenia ustawowego, Oliwia kwestionuje jednak tę wartość, twierdząc, że w chwili śmierci ich matki siostra była już dorosła. W tym przypadku to Oliwia ma rację, ponieważ w dacie otwarcia spadku Marta nabyła już status osoby pełnoletniej, co oznacza, że może żądać zachowku wynoszącego połowę wartości tego, co przypadłoby jej, gdyby dziedziczyła na zasadach ustawy.

Przykład 5.

Borys obchodził swoje 18. urodziny dzień przed śmiercią swojego ojca Marka – mężczyzna zmarł tego samego dnia, 5 minut po północy. Borys nie został powołany do spadku, więc przysługuje mu prawo żądania zapłaty zachowku, uważa on jednak, że okres pomiędzy dniem jego urodzin a śmiercią ojca był tak nieznacząco krótki (wyłącznie 5 minut), że ma on prawo żądać zachowku o wartości 2/3. W tym przypadku Borys nie ma jednak racji, ponieważ dzień jego 18 urodzin jest jednocześnie dniem otwarcia spadku, tj. śmierci jego ojca. Nie ma przy tym znaczenia, że ojciec zmarł w zasadzie zaraz po rozpoczęciu nowej daty w kalendarzu. Gdyby Marek zmarł np. o godz. 23.58 dnia poprzedzającego urodziny Borysa, to wtedy można byłoby żądać wyższego zachowku.

Zachowek dla dzieci - podsumowanie

Zachowek dla dzieci zmarłego może być przyznawany w różnych wysokościach. Uzależnione jest to od posiadania statusu osoby małoletniej w chwili otwarcia spadku, tj. w chwili śmierci spadkodawcy lub bycia osobą trwale niezdolną do pracy. Status małoletniego uprawnia do żądania zachowku o wyższej wartości.