Przedawnienie w prawie spadkowym
Instytucja przedawnienia ma szczególne znaczenie w przypadku prawa zobowiązań – dzięki niej dłużnicy są w stanie skutecznie zwolnić się od swojej odpowiedzialności za nieuregulowane zobowiązanie. Okazuje się, że przedawnienie może być stosowane także na gruncie innych dziedzin prawnych, dotyczy to także spraw spadkowych. Czym jest przedawnienie w prawie spadkowym?
Czym jest przedawnienie?
Przedawnienie jest ściśle związane z upływem określonego czasu, po którym dany stosunek prawny nie wywołuje już takich skutków, jak przed pojawieniem się tej instytucji. W praktyce powoduje to, że strony określonego stosunku prawnego tracą swoje prawa i obowiązki – nie mogą dochodzić ich skutecznej realizacji przed sądem ani innym organem państwowym.
W przypadku przedawnienia stosowanego w prawie zobowiązań powoduje ono niejako nieściągalność długu. Zobowiązanie, które uległo już przedawnieniu, co prawda istnieje nadal, jednak przekształca się w tzw. formę naturalną. Niesie to ze sobą szczególne skutki prawne, ponieważ wierzyciel nie może już skutecznie dochodzić realizacji swoich roszczeń, nawet jeśli z punktu widzenia etyki są one jak najbardziej uzasadnione.
Przedawnienie w prawie karnym powoduje z kolei brak możliwości pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej – pamiętajmy jednak, że część czynów zabronionych nie ulega przedawnieniu (jest tak m.in. ze zbrodniami przeciwko ludzkości).
Przedawnienie w prawie spadkowym
Prawo spadkowe jest dziedziną prawa cywilnego, co oznacza, że w dużej mierze korzysta ono z ogólnych instytucji i pojęć cywilistycznych. Dotyczy to także przedawnienia, które może pojawić się przy szeroko rozumianych kwestiach dziedziczenia.
Pamiętajmy jednak, że mimo iż omawiana instytucja znajduje zastosowanie w prawie spadkowym, to nigdy nie możemy powiedzieć o tzw. przedawnieniu samego spadku. Dziedziczenie się nie przedawnia, ponieważ wynika z faktu, że nabycie spadku może nastąpić dopiero po śmierci określonej osoby. Dokonanie jakichkolwiek czynności prawnych związanych ze spadkobraniem, czy to przed sądem, czy też notariuszem, nie wpływa na możliwość nabycia praw i obowiązków po spadkodawcy. Ta zasada znajduje zastosowanie także w stosunku do spraw spadkowych, które nie były przeprowadzane przez wiele lat, licząc od śmierci danej osoby.
Przedawnienie w prawie spadkowym dotyczy przede wszystkim roszczenia o zapłatę zachowku, lecz także uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia lub podważenia treści pozostawionego testamentu. Są to w praktyce kwestie, które najbardziej interesują członków najbliższej rodziny spadkodawcy.
Przedawnienie roszczenia o zachowek
Zachowek jest formą rekompensaty pieniężnej dla członka rodziny, który został pominięty przy dziedziczeniu (np. nie został powołany do spadku w pozostawionym testamencie). Uprawniona do zachowku osoba może żądać zapłaty określonej kwoty pieniężnej od spadkobiercy, który przyjął definitywnie spadek – nie może tego jednak skutecznie zrobić po upływie określonego czasu.
Z racji majątkowego charakteru roszczenie o zapłatę zachowku ulega przedawnieniu. Zgodnie z treścią art. 1007 Kodeksu cywilnego roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.
Przedawnienie roszczenia o zachowek oznacza, że uprawniona osoba nie ma możliwości skutecznego dochodzenia jego realizacji na drodze sądowej. Może oczywiście w dalszym ciągu żądać od spadkobiercy zapłaty konkretnej kwoty pieniężnej, jednak zobowiązany nie musi ulegać takim żądaniom. Skierowanie sprawy na drogę postępowania sądowego lub egzekucyjnego nie będzie skuteczne – sąd lub komornik nie przyjmie takiej sprawy, natomiast uprawnionego obarczy dodatkowo kosztami danego postępowania.
Wyrok SA w Łodzi z 10 listopada 2016 roku (sygn. akt I ACa 573/16)
Początek biegu terminu przedawnienia roszczenia z tytułu zachowku zgodnie z art. 1007 § 1 kc należy wiązać wyłącznie z otwarciem i ogłoszeniem testamentu bez względu na jakiekolwiek okoliczności natury zewnętrznej. Brak wiedzy uprawnionego do zachowku, o istnieniu testamentu oraz przyczyny nieprzeprowadzenia postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, mogą być natomiast brane pod uwagę przy ocenie sprzeczności podniesionego zarzutu przedawnienia z zasadami współżycia społecznego (art. 5 kc).
Uznanie za niegodnego dziedziczenia – przedawnienie
Kolejną sprawą spadkową, w której może dojść do wykorzystania instytucji przedawnienia, jest uznanie kogoś za niegodnego dziedziczenia. Jeśli dana osoba zostanie uznana za niegodną, traktujemy ją tak, jakby w ogóle nie dożyła otwarcia spadku. W praktyce powoduje to odsunięcie jej od spadku, co niekiedy może doprowadzić innych członków rodziny do dziedziczenia ustawowego.
Przykład 1.
Pan Michał był jednym z trzech synów pana Marcina. Mężczyzna pozostawił po sobie testament, na podstawie którego do całości spadku powołał tylko pana Michała – pozostali synowie oraz żona pana Marcina zostali pominięci w testamencie (nie mogli dziedziczyć). Okazało się, że pan Michał znęcał się nad swoim ojcem i zmusił go przed śmiercią do sporządzenia testamentu na swoją korzyść. Jeden z braci pana Michała założył sprawę sądową o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia – ostatecznie sąd przychylił się do tego wniosku i orzekł, że pan Michał nie może dziedziczyć po panu Marcinie. W tej sytuacji do dziedziczenia dojdą żona zmarłego oraz jego pozostali dwaj synowie – na mocy przepisów ustawy.
Roszczenie o uznanie kogoś za niegodnego dziedziczenia również może ulec przedawnieniu. Zgodnie bowiem z treścią art. 929 kc uznania spadkobiercy za niegodnego może żądać każdy, kto ma w tym interes. Z żądaniem takim może wystąpić w ciągu roku od dnia, w którym dowiedział się o przyczynie niegodności, nie później jednak niż przed upływem 3 lat od otwarcia spadku.
Wyrok SA w Szczecinie z 23 listopada 2016 roku (sygn. akt I ACa 438/16)
Fakt nieznajomości prawa przez powoda nie jest przesłanką usprawiedliwiającą wniesienie powództwa z uchybieniem terminu zawitego określonego w art. 929 kc. Nieznajomość powszechnie obowiązujących przepisów prawa nie może stawiać powoda w lepszej sytuacji niż osoby, które dochowując należytej staranności o własny interes, przed wytoczeniem powództwa zaznajamiają się z podstawowymi zasadami regulującymi określoną instytucję prawną.
Przedawnienie testamentu
Tak naprawdę testamenty nie ulegają przedawnieniu – można się nimi posłużyć nawet wiele lat po śmierci spadkodawcy. Z taką sytuacją mamy do czynienia np. wtedy, gdy po jakimś czasie rodzina zmarłego odnajduje zaginiony dokument, w którym wyrażona została ostatnia wola testatora.
Testamenty mogą być jednak wadliwe, a przez to i unieważniane – w całości lub odpowiedniej części. Żądanie unieważnienia testamentu przysługuje każdej osobie, która może rościć sobie prawa do spadku – może to być np. członek rodziny zmarłego, który został pominięty w testamencie lub został wydziedziczony. Zgodnie z treścią art. 929 § 2 kc na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku.
Postanowienie SN z 8 sierpnia 2007 roku (sygn. akt I CSK 140/07)
Upływ terminu z art. 945 § 2 kc wyłącza możliwość powołania się na nieważność testamentu zarówno przez osobę zainteresowaną, jak i uwzględnienie tej nieważności przez sąd z urzędu.
Podsumowanie
Instytucja przedawnienia znajduje dosyć szerokie zastosowanie w prawie spadkowym. Do najczęściej spotykanych spraw, w których można zastosować przedawnienie w prawie spadkowym, zaliczymy jednak roszczenie o zapłatę zachowku, roszczenie o uznanie danej osoby za niegodną dziedziczenia oraz roszczenie o uznanie pozostawionego testamentu za nieważny. Przedawnienie powoduje brak możliwości skorzystania z praw przez daną osobę i dochodzenia ich realizacji na drodze postępowania sądowego.
