Dziedziczenie ustawowe i testamentowe - czym się różnią?

Kodeks cywilny przewiduje dwa rodzaje dziedziczenia – ustawowe oraz testamentowe. Każde z nich charakteryzuje się innymi cechami. Należy jednak dodać, że tylko jedno jest w pełni zależne od woli spadkodawcy. Drugie koncentruje się na członkach najbliższej rodziny i tzw. zasadzie sprawiedliwości spadkowej. Dowiedz się czym jest dziedziczenie ustawowe, a czym i testamentowe!

Dziedziczenie testamentowe

Podstawową zasadą obowiązującą w polskim prawie spadkowym jest prymat woli spadkodawcy. W praktyce oznacza to, że każda osoba może zadecydować, kto ma zostać jej spadkobiercą i co stanie się z jej majątkiem po śmierci.

Powyższa reguła znajduje najpełniejszy wyraz przy tzw. dziedziczeniu testamentowym. Spadkobierca może bowiem zapisać swój majątek każdej wybranej przez siebie osobie, niezależnie od tego, czy jest z nim spokrewniona. W tym celu konieczne jest sporządzenie testamentu.

Polskie prawo cywilne rozróżnia dwie kategorie testamentów – zwykłe oraz szczególne. Przy czym warto pamiętać, że nasz ustawodawca zakazał tworzenia tzw. testamentów wspólnych. Innymi słowy, jeden testament może być sporządzony tylko przez jedną osobę. Wykluczone jest zatem sporządzanie wspólnej ostatniej woli np. przez małżonków czy też osoby pozostające w nieformalnych związkach.

Rodzaje testamentów

W ramach testamentów zwykłych możemy wyróżnić:

• testament własnoręczny (inaczej holograficzny) – sporządzany samodzielnie przez spadkodawcę;
• testament notarialny – sporządzany przez notariusza, który dokumentuje ostatnią wolę spadkodawcy;
• testament allograficzny (inaczej urzędowy) – sporządzany w obecności urzędnika (wójta, burmistrza, prezydenta miasta, starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego) oraz dwóch pełnoletnich świadków.

Kodeks cywilny wyróżnia także testamenty szczególne – pojawiające się, gdy niemożliwe jest zachowanie formy testamentu zwykłego, np. w sytuacji nagłego zagrożenia życia. Znajdziemy wśród nich:

• testament ustny – dla swej ważności wymaga obecności trzech pełnoletnich świadków oraz pisemnego lub ustnego potwierdzenia;
• testament podróżny – składany na polskim statku morskim lub powietrznym w obecności dwóch pełnoletnich świadków oraz dowódcy statku lub jego zastępcy;
• testament wojskowy – przeznaczony dla osób będących członkami Sił Zbrojnych (przede wszystkim żołnierzy pozostających w czynnej służbie wojskowej).

Kto może być powołany do spadku na mocy testamentu?

Do dziedziczenia na podstawie testamentu można powołać właściwie każdą osobę – zarówno fizyczną, jak i prawną. Jedynym ograniczeniem jest tutaj wola spadkodawcy. To on decyduje, kto otrzyma całość lub odpowiednią część majątku po jego śmierci.

Testator ma prawo powołać do spadku jedną lub kilka osób, sam przy tym decydując, kto i w jakich udziałach nabędzie prawo do jego majątku.

Dziedziczenie ustawowe

Zupełnie inaczej wygląda kwestia dziedziczenia ustawowego. W tym wypadku spadkodawca nie ma tak naprawdę możliwości modyfikowania grona przyszłych spadkobierców, ponieważ robi to za niego sam ustawodawca.

Dziedziczenie ustawowe może mieć miejsce w następujących przypadkach:

• gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie żadnego testamentu;
• gdy istniejący testament okazał się nieważny – taka sytuacja pojawia się najczęściej wtedy, gdy spadkobiercy ustawowi niepowołani do dziedziczenia skutecznie podważą istniejący testament przed sądem;
• gdy istnieje co prawda testament, jednak wszyscy lub część spadkobierców zdecydowali się odrzucić spadek – wówczas dochodzi do dziedziczenia ustawowego w całości lub odpowiedniej części;
• gdy istnieje testament, który odnosi się do dziedziczenia jedynie części masy spadkowej.

Kto może być powołany do spadku na mocy ustawy?

Dziedziczenie ustawowe oznacza w praktyce, że spadkodawca nie ma możliwości wskazania określonej grupy spadkobierców, tak jak ma to miejsce przy dziedziczeniu testamentowym. W tym przypadku jest on związany aktualnymi przepisami Kodeksu cywilnego, które wprost wskazują, kto i w jakim udziale zostaje powołany do spadku.

Spadkobiercami ustawowymi są (wg kolejności):

1. dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek (jeśli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, to jego udział przypada jego dzieciom w częściach równych, tj. wnukom spadkodawcy);
2. małżonek spadkodawcy oraz jego rodzice – tylko gdy spadkodawca nie pozostawił po sobie zstępnych (jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych);
3. wyłącznie małżonek spadkodawcy – tylko gdy brak jest zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych;
4. wyłącznie dziadkowie spadkodawcy – w braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy;
5. gmina ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy (gdy takie miejsce można ustalić) albo Skarb Państwa (gdy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą) – ta opcja pojawia się wyłącznie wtedy, gdy brak jest jakichkolwiek spadkobierców ustawowych danej osoby, tj. w przypadku braku małżonka spadkodawcy, jego krewnych i dzieci małżonka spadkodawcy, powołanych do dziedziczenia z ustawy.

Czy powołanie do spadku oznacza jego nabycie?

Powołanie do dziedziczenia nie oznacza automatycznego nabycia spadku i to niezależnie od tego, czy następuje to na mocy testamentu, czy też przepisów ustawy. Każda osoba, która może być spadkobiercą, ma bowiem prawo do odrzucenia spadku. Należy to jednak zrobić w ściśle określonym terminie.

Zgodnie z treścią art. 1015 kc oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania (najczęściej jest to data śmierci spadkodawcy lub ujawnienia pozostawionego przez niego testamentu). Warto zapamiętać, że brak oświadczenia spadkobiercy w powyższym terminie będzie traktowany na równi z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (tj. z odpowiedzialnością za ewentualne długi zmarłego do wysokości stanu czynnego spadku).

Osoba powołana do dziedziczenia może złożyć oświadczenie o nabyciu lub odrzuceniu spadku przed notariuszem lub właściwym sądem rejonowym (wyłącznie właściwy jest sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli jego miejsca zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić – sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W braku powyższych podstaw sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy).

Dziedziczenie ustawowe i testamentowe – podsumowanie

Dziedziczenie na podstawie sporządzonego testamentu wymaga dla swej skuteczności sporządzenia przez spadkodawcę ważnego dokumentu. Testator decyduje, kto i w jakim zakresie ma odziedziczyć jego majątek.

Z kolei dziedziczenie na podstawie przepisów ustawy wyłącza wolę spadkodawcy co do faktycznego przeznaczenia jego majątku na rzecz określonych osób. Innymi słowy, jeśli spadkodawca nie chce sporządzić testamentu, to oczywiście ma do tego pełne prawo, jednakże musi liczyć się z tym, że krąg spadkobierców będzie wówczas ustalony zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego.

W każdym przypadku powołania do spadku potencjalny spadkobierca może jednak odrzucić przypadający mu majątek lub złożyć oświadczenie o jego nabyciu wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza.