Testament ustny – kiedy ostatnia wola nie musi być na piśmie?

Testament z reguły jest na piśmie, albo sporządzony u notariusza, albo w całości napisany odręcznie przez spadkodawcę i podpisany. Nasze prawo przewiduje też testament ustny. Może on nawet uchylić wcześniejszy od niego testament pisemny. Jakie warunki musi spełnić testament ustny, żeby był ważny?

Jakie są rodzaje testamentów?

W polskim prawie przewidziano kilka sposobów sporządzenia testamentu. Żaden z nich nie jest ważniejszy od innego, wszystkie mają taką samą moc prawną. W zależności od sposobu sporządzenia testamentu, wyróżniamy:

• testament odręczny (holograficzny) - w całości napisany pismem ręcznym przez spadkodawcę i przez niego podpisany;
• testament notarialny - sporządzony w formie aktu notarialnego;
• testament allgoraficzny - gdy spadkodawca oświadcza ostatnią wolę ustnie w obecności urzędnika i dwóch świadków, jest ona spisywana w protokole i podpisana;
• testament ustny - gdy spadkobierca w obawie rychłej śmierci oświadcza ostatnią wolę w obecności trzech świadków;
• testament podróżny - sporządzany podczas podróży statkiem morskim lub powietrznym;
• testamenty wojskowe.

Testament odręczny, notarialny i allograficzny to tzw. testamenty zwykłe. Można je sporządzić w każdym czasie, nie muszą być spełnione dodatkowe warunki. 

Testament ustny, podróżny oraz wojskowy to tzw. testamenty szczególne. Można je sporządzić tylko w ściśle określonych okolicznościach. W przypadku testamentu ustnego, te szczególne okoliczności to obawa rychłej śmierci spadkodawcy lub sytuacja, w której wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

Testament allograficzny, czyli podyktowany urzędnikowi

Jednym z rodzajów testamentów zwykłych, czyli takich, które można sporządzić w każdym momencie, bez dodatkowych warunków, jest testament allograficzny. Jest to testament podyktowany urzędnikowi w obecności świadków i spisany w protokole.

W praktyce takie testamenty sporządzane są rzadko. Spadkodawcy, którzy nie decydują się na napisanie testamentu odręcznie, znacznie częściej wybierają testament notarialny niż allograficzny.

Jeśli ktoś chce się zdecydować na testament allograficzny, to musi on spełniać kilka warunków z art. 951 Kodeksu cywilnego.

Świadkiem przy sporządzaniu testamentu nie może być osoba, dla której w testamencie przewidziano jakąkolwiek korzyść ani członkowie rodziny takiej osoby. Piszemy o tym w dalszej części.

Testament ustny w razie obawy śmierci

Testament ustny różni się istotnie od podyktowanego urzędnikowi testamentu allograficznego, o którym pisaliśmy wyżej. Do testamentu ustnego wystarczy trzech świadków, nie ma potrzeby obecności urzędnika. Wynika to z art. 952 K.c. 

Testament ustny ma taką samą moc, jak każdy inny testament, w tym notarialny. Można testamentem ustnym zmienić każdy wcześniejszy testament. 

Kiedy można sporządzić testament ustny i jak się to odbywa?

Testament ustny jest ważny, jeśli są spełnione następujące warunki:

• istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione,
• spadkodawca oświadczył ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków,
• treść testamentu ustnego została spisana przed upływem roku od jego złożenia i podpisana przez spadkodawcę i dwóch świadków albo przez wszystkich świadków (bez spadkodawcy);
• jeśli testament ustny nie został spisany, można stwierdzić jego treść przesłuchując przed sądem co najmniej dwóch świadków testamentu - trzeba to zrobić w ciągu sześciu miesięcy od śmierci spadkodawcy.

Obawa rychłej śmierci spadkodawcy a testament ustny

Testament ustny można sporządzić tylko i wyłącznie wtedy, gdy:

• istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albo 
• jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione.

W praktyce testamenty ustne są sporządzane z reguły przez osoby chore, leżące w szpitalu lub w domu, w sytuacji pogorszenia stanu zdrowia. Zdarza się, że treść takiego testamentu jest kontrowersyjna, np. pomija on kogoś z najbliższej rodziny. Gdy po śmierci spadkodawcy zaczyna się “walka o spadek”, trzeba udowodnić, że testament ustny był ważny. Jednym z koniecznych elementów jest wykazanie, że został on sporządzony w warunkach obawy rychłej śmierci lub w sytuacji, w której zachowanie zwykłej formy testamentu było niemożliwe lub bardzo utrudnione w wyniku szczególnych okoliczności.

Zdaniem Sądu Najwyższego, “przekonanie spadkodawcy o rychłej śmierci może uzasadniać każda przyczyna (zły stan zdrowia, podeszły wiek, znajdowanie się w sytuacji zagrażającej bezpośrednio życiu), która w świetle aktualnej wiedzy i doświadczenia życiowego, może spowodować bliską śmierć; subiektywne odczucia powinny być usprawiedliwione obiektywnymi okolicznościami” .

Pogorszenie stanu zdrowia nie musi być nagłe. “Jeżeli w związku z kolejnym, odczuwalnym pogorszeniem stanu zdrowia, dotknięta śmiertelnym schorzeniem, osoba sporządza testament ustny, i w tym czasie istnieje już obiektywnie niebezpieczeństwo rychłej śmierci, nie można negować istnienia przesłanki określonej w art. 952 § 1 k.c. tylko dlatego, że pogorszenie stanu zdrowia ma charakter ciągły, a nie nagły, i osoba nie wiedziała dokładnie o stopniu rzeczywistego zagrożenia” - uznał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 14 lutego 2019 r., sygn. akt IV CSK 583/17.

Szczególne okoliczności uniemożliwiające sporządzenie zwykłego testamentu

Testament ustny można sporządzić również wtedy, gdy wprawdzie nie ma obawy rychłej śmierci, ale szczególne okoliczności bardzo utrudniają lub uniemożliwiają sporządzenie zwykłego testamentu. Te okoliczności nie zostały w Kodeksie cywilnym wymienione. 

Zdaniem Sądu Najwyższego, “obejmują one zarówno zdarzenia nadzwyczajne, powszechnie burzące ustalony porządek (np. powódź, przerwanie komunikacji), jak i wywołane przyczynami odnoszącymi się do osoby testatora, które uzasadniają trudną do pokonania przeszkodę. Chodzi tu również o takie sytuacje, w których ze względu na stan fizyczny, psychiczny, stopień rozeznania i umiejętności w odniesieniu do pisma i formułowania tekstu oraz skorzystania z usług właściwych podmiotów, nie ma podstaw do przyjęcia, że zostanie dochowana zwykła forma testamentu.” (postanowienie Sądu Najwyższego z 27 lutego 2013 r., sygn. akt IV CSK 380/12).

Oświadczenie musi być ostatnią wolą na wypadek śmierci

Z oświadczenia spadkodawcy sporządzającego testament ustny musi wynikać, że wyraża on swoją wolę z zamiarem, aby był to jego testament. “Nazwanie składanego oświadczenia przez spadkodawcę "testamentem" oraz okoliczności i treść składanego oświadczenia ze słowami "oświadczenie jest ostatnią wolą i testamentem" wskazują na zamiar sporządzenia oświadczenia, które rozumiane było przez spadkodawcę, jak i świadków zdarzenia jako testament, czyli ostatnią wolę na wypadek śmierci” - uznał Sąd Najwyższy w postanowieniu z 21 stycznia 2015 r., sygn. akt IV CSK 130/14.

Problemy ze świadkami testamentów ustnych

Żeby testament ustny był ważny, spadkodawca musi oświadczyć swoją ostatnią wolę w obecności co najmniej trzech świadków. Jakie warunki muszą spełniać świadkowie?

Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu:

• kto nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (bo jest niepełnoletni, ubezwłasnowolniony);
• niewidomy, głuchy lub niemy;
• kto nie może czytać i pisać;
• kto nie włada językiem, w którym spadkodawca sporządza testament;
• skazany prawomocnie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.

Jeśli któraś z tych osób była świadkiem testamentu, to testament ustny jest nieważny. Nie dotyczy to sytuacji, gdy osoba ta była tzw. świadkiem nadliczbowym.

Przykład 1.

Przy sporządzaniu testamentu ustnego było obecnych czterech świadków, zamiast wymaganych trzech. Okazało się, że jeden z nich był karany prawomocnie za fałszywe zeznania. Nie ma to wpływu na ważność testamentu, bo pozostali trzej świadkowie spełniali warunki wymagane przepisami. 

Nie może być też świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść ani członek jej rodziny. Tu skutki obecności takiej osoby jako świadka są jednak inne.

Świadek, dla którego w testamencie przewidziano korzyść

Nie może być świadkiem przy sporządzaniu testamentu osoba, dla której w testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Wynika to z art. 957 K.c. Nie mogą być również świadkami: 

• małżonek tej osoby,
•  jej krewni lub powinowaci pierwszego i drugiego stopnia
• osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.

Co, jeśli mimo zakazu taka osoba jest świadkiem testamentu? Jeśli jest to tzw. świadek nadliczbowy (czyli z pominięciem tej osoby nadal jest trzech świadków spełniających warunki), to problemu nie ma - nie traktuje się takiej osoby jako świadka, testament pozostaje ważny i w całości skuteczny.

Jeśli jednak taka osoba jest świadkiem (jednym z trzech), to nie powoduje to automatycznie nieważności całego testamentu ustnego. Nieważne jest tylko postanowienie, które przysparza korzyści tej osobie, jej małżonkowi, krewnym lub powinowatym pierwszego lub drugiego stopnia albo osobie pozostającej z nią w stosunku przysposobienia. Jednakże gdy z treści testamentu lub z okoliczności wynika, że bez nieważnego postanowienia spadkodawca nie sporządziłby testamentu danej treści, nieważny jest cały testament.

Ustalenie treści testamentu ustnego

Skoro testament miał formę ustnego oświadczenia ostatniej woli w obecności świadków, pozostaje problem, jak treść tego testamentu odtworzyć. Przepisy (art. 952 § 2 i 3 Kodeksu cywilnego) dają dwie możliwości:

• spisanie oświadczenia spadkodawcy
• zeznania świadków w sądzie

Spisanie oświadczenia spadkodawcy powinno spełniać łącznie następujące warunki:

• nastąpić przed upływem roku od złożenia przez spadkodawcę oświadczenia w obecności świadków,
• pismo powinno zawierać miejsca i datę oświadczenia spadkodawcy oraz miejsce i datę sporządzenia pisma,
• być podpisane albo przez spadkodawcę i dwóch świadków, albo przez wszystkich świadków;
• pismo sporządza jeden ze świadków lub osoba trzecia niebędąca świadkiem; taka osoba trzecia musi spełniać takie same warunki, jak spełniają świadkowie (np. nie może nic ze spadku otrzymać)

Jeśli treść testamentu ustnego nie została spisana, może być odtworzona przez sąd na podstawie zeznań świadków. Muszą być wtedy spełnione następujące warunki:

• powinno to nastąpić w ciągu sześciu miesięcy od dnia śmierci spadkodawcy,
• zgodne oświadczenia przed sądem powinni złożyć wszyscy świadkowie testamentu ustnego,
• jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Testament ustny – podsumowanie

Testament ustny może zostać sporządzony bez obecności urzędnika, notariusza, a nawet bez podpisu spadkodawcy. Często jest przedmiotem rodzinnych konfliktów i jest podważany w sądzie przez członków rodziny, którzy zostali w nim pominięci, a dziedziczyliby, gdyby testamentu nie było. Zabezpieczeniem przed nadużyciami jest wymóg, aby świadkami testamentu ustnego były osoby, które same ani których członkowie rodziny z testamentu nie odnoszą korzyści.

Jeśli testament ustny został ważnie sporządzony, to ma taką samą moc prawną, jak każdy inny testament, w tym notarialny. Zatem późniejszy testament ustny może nawet uchylić wcześniejszy testament notarialny.