Wynagrodzenie zmarłego - czy pracodawca może je wypłacić nie czekając na spadek?

Śmierć pracownika zazwyczaj wiąże się z negatywnymi następstwami dla członków jego najbliższej rodziny w sferze ekonomicznej, szczególnie wówczas, gdy pracownik przyczyniał się do dostarczania tym osobom środków utrzymania. W celu złagodzenia wspomnianych następstw w Kodeksie pracy przewidziano możliwość przejścia praw po zmarłym pracowniku, w tym prawa do niewypłaconego za jego życia wynagrodzenia, bez konieczności przeprowadzania postępowania spadkowego. Kto może otrzymać wynagrodzenie zmarłego i na jakich zasadach? O tym poniżej!

Wygaśnięcie stosunku pracy w następstwie śmierci pracownika

Zgodnie z art. 631 § 1 kp z dniem śmierci pracownika stosunek pracy wygasa.

Na specyfikę ustania stosunku pracy w wyniku jego wygaśnięcia zwrócił uwagę Sąd Okręgowy w Koszalinie w wyroku z 29 marca 2012 roku (IV P 3/12): „Rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić wskutek czynności prawnych ukierunkowanych bezpośrednio lub pośrednio na wywołanie właśnie takiego skutku, zaś wygaśnięcie umowy o pracę następuje z mocy prawa wskutek zaistnienia zdarzeń prawnych sensu largo, tj. niezależnych od ukierunkowanej woli stron lub strony umowy o pracę, przy czym można wyróżnić tu dwie sytuacje: wygaśnięcie umowy o pracę może być skutkiem zdarzenia niezależnego od woli stron albo też zdarzenia wywołanego ich wolą (czyn), tyle że nieukierunkowaną na osiągnięcie tego skutku prawnego”.

W wyroku Sądu Najwyższego z 10 czerwca 2014 roku (III PK 123/13) tak wyjaśniono brzmienie przywołanego wyżej przepisu: „Literalna wykładnia art. 631 § 1 k.p. prowadzi […] do wniosku, że stosunek pracy nie wygasa w chwili śmierci pracownika (czyli w dniu i godzinie określonej w akcie zgonu), lecz dopiero z upływem dnia śmierci, tj. o godzinie 24 tegoż dnia. Mimo że przyjęcie takiej interpretacji przepisu budzi wątpliwości natury logicznej (oznacza bowiem, że stosunek pracy trwa nadal do końca dnia, chociaż jedna z jego stron nie żyje) i systemowej (w myśl art. 8 § 1 k.c. moment śmierci człowieka wyznacza wszak kres jego zdolności prawnej, a sama śmierć pracownika wyklucza osobiste świadczenie pracy, do jakiej jest on zobowiązany w świetle art. 22 § 1 k.p. i oznacza zgodnie z art. 922 § 2 k.c. wygaśnięcie wszelkich praw i obowiązków ściśle związanych z osobą zmarłego), w doktrynie zauważa się, że ustawodawca świadomie użył w przepisie sformułowania »z dniem śmieci pracownika stosunek pracy wygasa«, przesądzając w ten sposób, że w kwestii zakresu uprawnień pracowniczych uważa się, iż stosunek pracy wygasł z upływem dnia, w którym pracownik zmarł. Oznacza to, że ustawodawca wprowadził w ten sposób swoistą fikcję prawną. Względy funkcjonalne przemawiają zaś przeciwko odchodzeniu od rezultatów językowej wykładni przepisu m.in. z uwagi na konieczność precyzyjnego określenia okresu zatrudnienia pracownika i związanych z tym świadczeń […]”.

Skoro stosunek pracy trwa do końca dnia śmierci pracownika, to prawa związane z tym stosunkiem podlegają dziedziczeniu przez osoby uprawnione według stanu na koniec wspomnianego dnia.

Wynagrodzenie zmarłego - kto nabywa prawa majątkowe po zmarłym pracowniku?

Jak stanowi art. 631 § 2 kp, prawa majątkowe ze stosunku pracy przechodzą po śmierci pracownika, w równych częściach, na małżonka oraz inne osoby spełniające warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej w myśl przepisów o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. W razie braku takich osób prawa te wchodzą do spadku. 

Regulacja ta określa uproszczone – bo z pominięciem prawa spadkowego – zasady realizacji świadczeń wynikających ze stosunku pracy, w którym pozostawał zmarły pracownik na rzecz jego najbliższej rodziny. Realizacja tych świadczeń będzie mogła następować na rzecz małżonka i innych członków rodziny, do których zmarły pracownik przyczyniał się za życia, bez wymogu uprzedniego formalnego oczekiwania na orzeczenie sądu o stwierdzeniu praw do spadku i podziale tego spadku (patrz postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 11 grudnia 1996 roku, III APz 18/96).

Jakich praw dotyczy art. 631 § 2 kp?

W kp nie wyliczono, choćby przykładowo, jakich praw majątkowych ze stosunku pracy dotyczy art. 631 § 2 kp. Odwołując się do orzecznictwa sądowego i doktryny, w szczególności można tu wskazać aktywa w postaci: wynagrodzenia za pracę, we wszystkich jego formach i rodzajach, odszkodowania należne od pracodawcy (np. art. 183d, art. 55 § 1, art. 471, 50, 56, 59, 60, 99 kp), zadośćuczynień pieniężnych (np. art. 943 kp), odpraw (np. art. 921 kp), ekwiwalentu za urlop wypoczynkowy (art. 171 kp), świadczeń rzeczowych (np. bony towarowe, deputaty). Wymienione przykładowo świadczenia mają wyraźną podstawę w przepisach kp.

Z drugiej strony wskazuje się, że art. 631 § 2 kp nie ma zastosowania do tych kategorii świadczeń majątkowych, które mają charakter ściśle osobisty (np. talon na usługi medyczne). Zalicza się do nich tylko te, których pracownik za swego życia domagał się na drodze sądowej, jednak zmarł przed wydaniem orzeczenia (np. zasądzone alternatywnie odszkodowanie z art. 45 § 2 kp – w związku z nieuzasadnionym lub niezgodnym z prawem wypowiedzeniem umowy o pracę). Do praw majątkowych określonych w art. 631 § 2 kp nie zalicza się także odprawy pośmiertnej. Zasady jej wypłaty jako lex specialis określa art. 93 kp. Orzecznictwo potwierdziło również, że prawo do akcji bądź innych papierów wartościowych przysługujące zmarłemu pracownikowi w ramach procedur komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw wchodzi do spadku po zmarłym pracowniku na zasadach ogólnych określonych w Kodeksie cywilnym (nie jest objęte dziedziczeniem uproszczonym).

Powyższe prowadzi do generalnego wniosku, że prawem majątkowym ze stosunku pracy w rozumieniu art. 631 § 2 kp jest prawo majątkowe ściśle z tym stosunkiem związane, czyli bezpośrednio z niego wynikające i znajdujące swoje oparcie w przepisach prawa pracy. Tym samym inne prawa majątkowe pośrednio tylko związane ze stosunkiem pracy, nie podlegają mechanizmom dziedziczenia ustalonym w omawianym przepisie (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 6 czerwca 2013 roku, III APa 5/13).

Kiedy nie trzeba czekać na spadek?

Możliwość dziedziczenia praw po zmarłym pracowniku w trybie uproszczonym, tj. niezależnie od postępowania spadkowego, ma małżonek (bez dodatkowych warunków) oraz inne osoby, o ile spełniają warunki wymagane do uzyskania renty rodzinnej. W związku z tym należy odwołać się do przepisów art. 67-71 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

W myśl stosowanych odpowiednio unormowań zawartych we wspomnianej ustawie innymi osobami uprawnionymi do renty rodzinnej, a więc odpowiednio do dziedziczenia po zmarłym pracowniku, bez konieczności przeprowadzania postępowania spadkowego, są następujący członkowie rodziny:

1. dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione:

• do ukończenia 16 lat,
• do ukończenia nauki w szkole, jeżeli przekroczyły 16 lat życia, nie dłużej jednak niż do osiągnięcia 25 lat życia (jeżeli dziecko osiągnęło 25 lat życia, będąc na ostatnim roku studiów w szkole wyższej, prawo do renty rodzinnej przedłuża się do zakończenia tego roku studiów),
• bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolne do pracy w okresie, o którym mowa w lit. a lub b;

2. przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzymanie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka – jeżeli spełniają warunki określone w pkt 1, a ponadto:

• zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią pracownika, chyba że śmierć była następstwem wypadku,
• nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli: nie mogą zapewnić im utrzymania albo pracownik lub jego małżonek był ich opiekunem ustanowionym przez sąd;

3. rodzice (również ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające) – jeżeli:

• pracownik bezpośrednio przed śmiercią przyczyniał się do ich utrzymania,
• w chwili śmierci pracownika osiągnęli wiek 50 lat lub byli niezdolni do pracy,
• wychowują co najmniej 1 z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po pracowniku, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole – 18 lat życia, lub jeżeli sprawują pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej,
• osiągnęli wiek 50 lat lub stali się niezdolni do pracy po śmierci pracownika, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w lit. c.

Przykład 1.

Pracownik zmarł 25 stycznia 2024 roku. W związku z tym nie zdążono mu wypłacić wynagrodzenia za przepracowaną część tego miesiąca. Pracownik pozostawił po sobie wdowę, syna w wieku 30 lat, zdolnego do pracy i do samodzielnej egzystencji, oraz matkę w wieku 75 lat. W tym przypadku prawo do otrzymania niewypłaconego pracownikowi wynagrodzenia za styczeń 2024 roku, bez konieczności przeprowadzania postępowania spadkowego, mają wdowa po pracowniku i jego matka – w częściach równych.

Omówione przepisy wprowadzają wyjątek od zasady, że całość praw po zmarłym wchodzi do spadku. Jest to udogodnienie dla członków najbliższej rodziny zmarłego pracownika polegające na ułatwionym, szybszym dostępie do należnych zmarłemu świadczeń ze strony jego pracodawcy, w szczególności do niewypłaconego pracownikowi wynagrodzenia.