Formy testamentu. Jakie są rodzaje testamentów?

Ustawodawca używa słowa „testament” w dwóch różnych znaczeniach, mianowicie w znaczeniu czynności prawnej jednostronnej i odwołalnej, w której spadkodawca rozrządza swym majątkiem na wypadek śmierci, oraz w znaczeniu dokumentu obejmującego testament. Testament stanowi rozporządzenie majątkiem na wypadek śmierci. Ma on charakter dokumentu prywatnego i stanowi jedynie dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła zawarte w nim oświadczenie. Jakie są rodzaje testamentów? Jaką formę powinien przyjąć testament? Czy musi być on sporządzony u notariusza i przybrać formę aktu notarialnego? Odpowiedź poniżej.

Czym jest testament? Jakie są warunki jego sporządzenia?

Testament może zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy. Spadkodawca może w każdej chwili odwołać zarówno cały testament, jak i jego poszczególne postanowienia.

Sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych. Testamentu nie można sporządzić ani odwołać przez przedstawiciela.

Testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

1. w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
2. pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
3. pod wpływem groźby.

Odwołanie testamentu może nastąpić w ten sposób, że spadkodawca sporządzi nowy testament albo że w zamiarze odwołania zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, albo że dokona w nim zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień.

Rodzaje testamentów

Forma testamentu zależna jest od jego rodzaju. Kodeks cywilny rozróżnia kilka form testamentu. Poniżej podział:

1. testamenty zwykłe:
• testament holograficzny,
• testament notarialny,
• testament allograficzny;
2. testamenty szczególne:
• testament ustny,
• testament podróżny,
• testament wojskowy.

Testament holograficzny

Zgodnie z art. 949 § 1 kc spadkodawca może sporządzić testament w ten sposób, że napisze go w całości pismem ręcznym, podpisze i opatrzy datą.

Jednakże brak daty nie pociąga za sobą nieważności testamentu własnoręcznego, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

Złożenie przez osobę sporządzającą testament wyraźnie wyodrębnionego podpisu bezpośrednio przed tekstem rozrządzenia nie wyklucza istnienia więzi przestrzennej oraz intelektualnej między podpisem a treścią rozrządzenia, a tym samym możliwości uznania testamentu za ważny.

Co do zasady, aby testament własnoręczny został uznany za ważny, musi zostać napisany przez spadkodawcę w całości pismem ręcznym, podpisany przez niego oraz opatrzony datą, jednak skutkiem wpisania po podpisie spadkodawcy daty pismem maszynowym nie jest nieważność testamentu tego rodzaju.

Testament notarialny

Zgodnie z art. 950 kc testament może być sporządzony w formie aktu notarialnego.

Sporządzając testament w formie aktu notarialnego, spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu, którym może być rzecz, zbywalne prawo majątkowe, ustanowione na rzecz zapisobiercy użytkowanie czy służebność, jak również przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne, które należą do majątku wspólnego małżonków.

Jeśli testament ma formę aktu notarialnego (art. 950 kc), to powinien zostać sporządzony szczególnie starannie, tak aby po jego otwarciu i ogłoszeniu nie budził wątpliwości ani co do swej powagi, rzeczywistej woli testatora i okoliczności sporządzenia, ani co do swojej postaci jako dokumentu o walorach dokumentu urzędowego i jego treści. Nie powinien zatem mieć wyglądu utożsamianego raczej z brudnopisem lub pismem przygotowującym właściwy akt w rozumieniu art. 2 prawa o notariacie oraz przepisów postępowania cywilnego odnoszących się do dokumentów (art. 244 i nast. kpc). Jeśli przypomina taką postać, to należy przedłożony akt ocenić również z tego punktu widzenia, a nie tylko na podstawie samej jego treści, która mogła nie powstać w takim razie z rzeczywistym zamiarem wywołania skutków prawnych.

Testament notarialny, jak każdy akt notarialny, musi zawierać oświadczenie osoby, od której pochodzi (art. 92 § 1 pkt 5 ustawy z 1991 roku – Prawo o notariacie). Nie jest wykluczone, aby treść tego oświadczenia została przygotowana przez notariusza wcześniej, również na podstawie wskazań innej osoby. Istotne jest natomiast, aby zostały dochowane wymogi określone w art. 94 § 1 ustawy z 1991 roku – Prawo o notariacie.

Akt notarialny przed podpisaniem powinien być odczytany przez notariusza lub przez inną osobę w jego obecności. Przy odczytaniu aktu notariusz powinien się przekonać, że osoby biorące udział w czynności dokładnie rozumieją treść oraz znaczenie aktu, a akt jest zgodny z ich wolą. Na żądanie powinny być odczytane również załączniki do aktu.

Testament allograficzny

Spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności 2 świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego.

Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu.

Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w niniejszym artykule.

Testament ustny

Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie w jednoczesnej obecności co najmniej 3 świadków.

Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwoje albo wszyscy świadkowie.

W przypadku gdy treść testamentu ustnego nie została stwierdzona w powyższy sposób, można ją stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub występują trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Testament podróżny

Zgodnie z art. 953 kc podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności 2 świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym podpisują je spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w piśmie podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

Testament wojskowy

Testament wojskowy może być sporządzony tylko w czasie mobilizacji lub wojny albo przebywania w niewoli. Szczegóły co do sporządzenia testamentu wojskowego zawiera Rozporządzenie Ministra Obrony Narodowej z 30 stycznia 1965 roku w sprawie testamentów wojskowych.

Testament wojskowy może być sporządzony według jednej z następujących form:

1. spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę; następnie protokół podpisują spadkodawca i sędzia, a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia wojskowy powinien zamieścić w protokole uwagę wyjaśniającą powód braku podpisu spadkodawcy;
2. spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie w obecności 2 świadków jednocześnie obecnych, z których 1 spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie;
3. jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza ustnie swą ostatnią wolę w obecności 3 świadków jednocześnie obecnych, z których 1 spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy; tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.

Z powyższej analizy rodzajów testamentów wynika, że nie każdy testament musi zostać sporządzony w formie aktu notarialnego.