Testament negatywny - czym jest i jakie wywołuje skutki?
Kodeks cywilny zawiera konkretny katalog testamentów oraz warunków, jakie muszą one spełniać, aby uznać je za ważne i wiążące. Okazuje się jednak, że istnieje jeszcze jedna forma testamentu, której trudno szukać w jakichkolwiek przepisach. Czym jest testament negatywny i kiedy można go zastosować?
Rodzaje testamentów i zdolność testowania
Przepisy prawa cywilnego dzielą testamenty na zwykłe oraz szczególne. W ramach tej pierwszej kategorii odnajdziemy testament własnoręczny (holograficzny), notarialny oraz urzędowy (allograficzny). Wśród testamentów szczególnych znajduje się testament ustny, podróżny i wojskowy. Tak naprawdę każdy z wyżej wymienionych ma taką samą moc i skuteczność, o ile oczywiście zostanie sporządzony zgodnie z obowiązującymi przepisami. Przykładowo testament holograficzny powinien być sporządzony odręcznym pismem testatora i zawierać w sobie jego podpis oraz datę.
Wybór formy testamentu pozostawiony został testatorowi, a więc osobie, która po śmierci zyskuje status spadkodawcy. Dopuszczalne jest przy tym odwoływanie uprzednio sporządzanych testamentów i zastępowanie ich nowymi dokumentami bez względu na ilość i formę. Przykładowo testator może odwołać testament notarialny i następnie sporządzić testament ustny albo własnoręczny.
O możliwości sporządzania testamentów decyduje tzw. zdolność testowania, która w rzeczywistości jest przejawem zdolności do czynności prawnych. W praktyce oznacza to, że testatorem może być tylko osoba posiadająca pełną świadomość, swobodę i zdolność do czynności prawnych. Testament może więc sporządzić osoba pełnoletnia, która nie została ubezwłasnowolniona. Dzięki swobodzie testowania możliwe jest sporządzenie również testamentu negatywnego, który nie został uregulowany w przepisach.
Wola testowania (animus testandi) polega na tym, że testator ma świadomość, iż podjęte przez niego zachowanie się stanowi sporządzenie testamentu, oraz ma wolę sporządzenia testamentu o danej treści przez podjęcie tego właściwego zachowania.
Testament negatywny
Charakterystyczną cechą testamentu negatywnego jest wyłączenie od dziedziczenia jednego lub kilku spadkobierców ustawowych przy jednoczesnym braku powołania kogokolwiek do spadku. Testament negatywny może występować pod każdą postacią, tj. zarówno w formie testamentu zwykłego, jak i szczególnego. Taki dokument prowadzi więc do ograniczenia kręgu spadkobierców ustawowych, którzy powoływani są na mocy przepisów Kodeksu cywilnego (kc).
Treść testamentu negatywnego może być bardzo krótka i opierać się wyłącznie na jednym zdaniu, np.: „Od dziedziczenia wyłączam swojego syna Jana Nowaka, ur. 20 lipca 1992 roku”. Testator może wyłączyć od dziedziczenia dowolnego spadkobiercę ustawowego, nawet takiego, który doszedłby do spadku dopiero w dalszej kolejności.
Dla przypomnienia, w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Ta reguła ma zastosowanie odpowiednio do dalszych zstępnych. W braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice. W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych.
Jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu spadkodawcy w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym.
W braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada dziadkom spadkodawcy – dziedziczą oni w częściach równych. Jeżeli którekolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Jeżeli dziecko któregokolwiek z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. W braku dzieci i wnuków tego z dziadków, który nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Przykład 1.
Pan Maciej jest mężem Iwony oraz ojcem 4 synów – Bartosza, Igora, Marka i Tomasza. Ze względu na trudne relacje rodzinne nie utrzymuje kontaktów z najmłodszym synem Markiem. Chciałby, aby syn ten nie doszedł do dziedziczenia. Czy w związku z tym pan Maciej może sporządzić testament wyłączający go od spadku?
Tak, może to zrobić poprzez testament negatywny w każdej formie, np. w testamencie własnoręcznym lub notarialnym.
Przykład 2.
Pani Magdalena ma męża Wiktora oraz córkę Iwonę. Jej rodzice od dawna nie żyją, jednak ma siostrę Ewę i siostrzeńca Witolda. Magdalena nie chciałaby, aby do dziedziczenia po niej doszła jej siostra i siostrzeniec. Czy w związku z tym powinna sporządzić testament negatywny?
Testatorka ma taką możliwość. Jeśli do spadku nie dojdzie jej córka i mąż (np. z powodu wcześniejszej śmierci, wydziedziczenia lub uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia), to istnieje możliwość, że spadek przeszedłby w ręce pani Ewy jako dalszej spadkobierczyni ustawowej. Testament negatywny może obejmować zarówno panią Ewę, jak i jej syna Witolda.
Testament negatywny a wydziedziczenie
Bardzo często testament negatywny jest utożsamiany z wydziedziczeniem. Tak naprawdę są to dwie odrębne instytucje, które wywołują odmienne skutki prawne. Zasadniczą różnicą jest tutaj kwestia prawa do zachowku. Przy testamencie negatywnym osoba odsunięta od dziedziczenia ma możliwość żądania zapłaty zachowku od spadkobierców, którzy faktycznie doszli do spadku. W przypadku wydziedziczenia dana osoba traci prawo do zachowku.
Wydziedziczenie co do zasady nie obejmuje zstępnych wydziedziczonego, podobnie zresztą jak przy testamencie negatywnym. W praktyce oznacza to więc, że osoba odsunięta od spadku na mocy testamentu negatywnego lub wydziedziczenia zwalnia miejsce w spadku dla swoich zstępnych (taka osoba jest traktowana w świetle prawa jako ta, która nie dożyła otwarcia spadku).
Przepisy Kodeksu cywilnego nie wykluczają możliwości wyłączenia spadkobiercy ustawowego od dziedziczenia (testament negatywny), przy czym wyłączenie od dziedziczenia nie pozbawia takiego spadkobiercy prawa do zachowku.
Odrębność unormowania z art. 1008 kc – dopuszczająca wydziedziczenie spadkobierców (zstępnych, małżonka i rodziców), tj. pozbawienie ich także zachowku – pozwala przyjąć, że sytuacja spadkobiercy ustawowego wyłączonego od dziedziczenia w drodze testamentu negatywnego jest taka, jakby nie dożył on chwili otwarcia spadku (art. 927 § 1 kc). Gdy zatem spadkobiercą tym będzie dziecko spadkodawcy, wówczas udział spadkowy, który by mu przypadał, przypadnie jego zstępnym (art. 931 § 2 kc).
Przykład 3.
Pan Konrad ma dwie córki – Klarę i Annę. Każda z nich ma po jednym synu. Testator postanowił odsunąć od spadku Annę, w związku z czym sporządził testament negatywny. Zamiarem pana Konrada było to, aby cały spadek trafił w ręce Klary, ewentualnie jej syna Wojciecha (Konrad jest wdowcem). Kto w tym przypadku dojdzie do dziedziczenia?
Spadkobiercami pana Konrada będzie Klara i syn Anny, który wejdzie na miejsce swojej matki. Testament negatywny nie wyłącza bowiem od dziedziczenia zstępnych osoby wyłączonej od spadkobrania.
Przykład 4.
Pan Oskar ma syna Adama, córkę Agnieszkę i żonę Marię. Adam ma syna Witolda, natomiast Agnieszka ma córkę Iwonę. Pan Oskar chciałby, aby cały spadek trafił w ręce Marii i Agnieszki. Czy sporządzenie testamentu negatywnego wyłączającego Adama od dziedziczenia jest w tym przypadku dobrym rozwiązaniem?
Nie, ponieważ w miejsce Adama wejdzie jego syn Witold, który będzie miał prawo do spadku po swoim dziadku. Ponadto Adamowi będzie przysługiwało roszczenie o zapłatę zachowku względem spadkobierców, którzy nabędą spadek. W tym przypadku lepszym rozwiązaniem będzie zastosowanie wydziedziczenia Adama, ponieważ odbierze ono wydziedziczonemu prawo do żądania zapłaty zachowku. W tym przypadku Witold wejdzie jednak na miejsce Adama i będzie mógł dziedziczyć. Oskar powinien więc zastosować wydziedziczenie także względem swojego wnuka Witolda.
Wydziedziczenie może nastąpić wyłącznie z przyczyn określonych w art. 1008 kc. Zgodnie z treścią tego przepisu spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.
W przypadku testamentu negatywnego testator nie musi uzasadniać swojej decyzji, ponieważ mieści się ona w zakresie swobody testowania. Teoretycznie możliwe jest połączenie testamentu negatywnego z testamentem pozytywnym, a więc wyłączenie od dziedziczenia wszystkich krewnych ustawowych i wskazanie innej osoby lub osób uprawnionych do otrzymania spadku. W praktyce znacznie częściej spotykamy jednak testamenty, które wskazują spadkobierców uprawnionych do otrzymania całej masy spadkowej – znika wówczas potrzeba wyłączania krewnych od dziedziczenia ustawowego, bo i tak nigdy do niego nie dojdą.
Testament negatywny - podsumowanie
Testament negatywny jest formą odsunięcia od spadku spadkobiercy ustawowego z jednoczesnym zachowaniem jego prawa do żądania zachowku w przyszłości od rzeczywistych spadkobierców. Taki testament może zostać sporządzony w każdej formie testamentowej regulowanej przez prawo cywilne. Przy testamencie negatywnym nie ma potrzeby podawania uzasadnienia podjętej decyzji. Testament ten nie wyłącza jednak automatycznie od dziedziczenia zstępnych osoby odsuniętej od spadku.
