Kiedy przysługuje prawo do zachowku?
Pominięcie kogoś przy dziedziczeniu nie zawsze oznacza brak szans na uzyskanie spadku. Rozwiązaniem w takiej sytuacji może być prawo do zachowku – trzeba jednak wiedzieć kiedy, komu i na jakich warunkach ono przysługuje.
Czym jest zachowek?
Zachowek jest sposobem na uzyskanie części spadku po określonej osobie w sytuacji, gdy dana osoba nie została powołana do dziedziczenia. Do takich przypadków dochodzi najczęściej, gdy spadkodawca pozostawia po sobie testament, w którym powołuje do całości lub znacznej części spadku kogoś spoza kręgu najbliższej rodziny.
Z prawa do zachowku mogą skorzystać jednak tylko określone osoby. Należy przy tym pamiętać, że w zależności od osobistych cech uprawnionego do tego świadczenia będzie on przysługiwał w oznaczonej wysokości. Zachowek nie gwarantuje więc prawa do całego spadku, lecz do odpowiedniej części tego, co przypadłoby danej osobie, gdyby została powołana do dziedziczenia.
Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.
(Art. 991 kc)
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 19 grudnia 2019 roku, I ACa 379/19, sama instytucja zachowku służy urzeczywistnieniu obowiązków moralnych.
Kto jest uprawniony do zachowku?
Kodeks cywilny bardzo wyraźnie wskazuje katalog osób uprawnionych do otrzymania tego świadczenia. Prawo do zachowku nie oznacza jednak, że trzeba z niego bezwzględnie korzystać. Innymi słowy, to uprawniony decyduje, czy chce w ogóle dochodzić wypłaty zachowku od danego spadkobiercy.
Zgodnie z obowiązującymi przepisami uprawnionymi do zachowku są:
- zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki),
- przysposobiony (adoptowany) i jego zstępni,
- małżonek,
- rodzice lub przysposabiający (adoptujący)
– spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Bycie osobą uprawnioną do zachowku nie powoduje jednak automatycznego prawa do otrzymania tego świadczenia.
Przykład 1.
Spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał swojego sąsiada (nie jest on członkiem rodziny testatora). Zmarły pozostawił po sobie żonę, córkę oraz rodziców. W tej sytuacji prawo do zachowku będzie przysługiwało tylko żonie i córce spadkodawcy – w normalnych warunkach tylko one doszłyby do dziedziczenia na mocy przepisów ustawy. Rodzice zmarłego nie będą więc mieli prawa do zachowku po swoim synu.
Prawo do zachowku przysługuje w takiej kolejności, w jakiej doszłoby do dziedziczenia na mocy przepisów Kodeksu cywilnego. Innymi słowy, zachowek jest należny małżonkowi i dzieciom spadkodawcy przed jego dalszymi zstępnymi (np. wnukami) oraz rodzicami zmarłego.
Należy przy tym pamiętać, że uznanie danego spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia (np. na skutek popełnienia ciężkiego przestępstwa względem spadkodawcy) powoduje, że nie może on skorzystać z przysługującego mu prawa do zachowku. W tej sytuacji uprawnienie to przechodzi na jego zstępnych (potomków).
Przykład 2.
Spadkodawca pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał swojego sąsiada (nie jest on członkiem rodziny testatora). Zmarły pozostawił po sobie żonę i dwie córki. Jedna z córek została uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia po ojcu, ponieważ jeszcze za jego życia dopuściła się względem niego ciężkiego przestępstwa (pobicia i kradzieży z włamaniem). Córka ta posiada jednak dwoje dzieci – i to właśnie one uzyskają prawo do zachowku, które przysługuje ich matce (dzieci są wnukami spadkodawcy).
Prawo do zachowku a wysokość świadczenia
Uzyskanie prawa do zachowku bardzo często wiąże się z problemem dotyczącym ustalenia rzeczywistej wysokości tego świadczenia. Wiele w tym zakresie zależy od indywidualnych cech uprawnionego, tj.:
- trwałej niezdolności do pracy,
- małoletności.
Wysokość zachowku zależy także od wartości udziału spadkowego, który przypadałby danej osobie, gdyby doszła do dziedziczenia na zasadach ogólnych.
(Wyrok SA w Gdańsku z 7 listopada 2019 roku, V ACa 229/19)
Trwale niezdolni do pracy lub małoletni mają prawo do 2/3 wartości udziału spadkowego, zaś inni uprawnieni do zachowku do 1/2 takiej wartości.
Przykład 3.
Uprawnionymi do zachowku są żona i małoletni syn spadkodawcy. Gdyby doszli do dziedziczenia na podstawie przepisów ustawy, każde z nich otrzymałoby udział w spadku w wysokości 1/2. W tej sytuacji zachowek będzie należny małoletniemu synowi w wysokości 1/3 wartości całego spadku (1/2 przypadającego mu udziału x 2/3 wartości zachowku), zaś żonie w wysokości 1/4 (1/2 przypadającego jej udziału x 1/2 wartości zachowku).
Trzeba jednak pamiętać, że zgodnie z treścią art. 992 kc przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.
Jak starać się o zachowek?
Zobowiązanym do zapłaty zachowku jest spadkobierca, który nabył spadek (ewentualnie wszyscy spadkobiercy, jeśli jest ich większa liczba). Aby uzyskać należne świadczenie, trzeba zgłosić swoje roszczenie wobec takiej osoby. Można tego dokonać na dwa różne sposoby:
- poprzez pisemne wezwanie do zapłaty skierowane do jednego lub wszystkich spadkobierców – należy w nim wskazać podstawę do wypłaty zachowku oraz wysokość dochodzonej kwoty;
- poprzez skierowanie sprawy na drogę sądową – w tym celu sporządza się pozew o zapłatę zachowku. Ta forma pojawia się najczęściej wtedy, gdy pisemne wezwanie do zapłaty jest nieskuteczne, a uprawniony nie ma innej możliwości, by uzyskać należne mu świadczenia.
Zgodnie z treścią art. 1007 kc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.
Prawo do zachowku – podsumowanie
Uprawnienie do zachowku przysługuje zawsze, gdy członek najbliższej rodziny zmarłego (zstępny, przysposobiony, małżonek, rodzic lub przysposabiający) nie został powołany do spadku. Należy jednak pamiętać, że taka osoba nie może zostać uznana za niegodnego dziedziczenia ani wydziedziczona – w takiej bowiem sytuacji traci prawo do zachowku.
Wysokość zachowku uzależniona jest od małoletności lub trwałej niezdolności do pracy uprawnionego – w tym wypadku ma on prawo do 2/3 wartości udziału spadkowego, który przysługiwałby mu, gdyby dziedziczył na mocy przepisów ustawy. W innych przypadkach uprawnieni nabywają prawo do zachowku w wysokości połowy wartości takiego udziału.
Żądanie zapłaty zachowku powinno być skierowane do spadkobiercy, który nabył spadek. Roszczenie takie przedawnia się po upływie 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu – można go dochodzić na drodze ugodowej lub sądowej.