Czy zachowek może być płatny w ratach?

Przepisy prawa spadkowego w ostatnim czasie trochę się pozmieniały. Planowane jest również wprowadzenie kolejnych zmian. Kiedy można ubiegać się o zachowek i czy może on być wypłacany w ratach?

Zachowek to jedna z instytucji prawa spadkowego. Stanowi formę rekompensaty za pominięcie przy dziedziczeniu osób, które formalnie z mocy prawa odziedziczyłyby spadek po spadkodawcy.

Zachowek – komu się należy?

Powołanie do dziedziczenia w drodze testamentu oznacza, że spadkobierca będzie musiał się liczyć z koniecznością wypłaty zachowku przysługującego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. 

Roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia przysługuje, gdyby uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci:

• darowizny,

• powołania do spadku, 

• zapisu, 

• świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku ulegają przedawnieniu z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych daro­wizn również ulegają przedawnieniu we wskazanym terminie.

Przykład 1. 

Pan Dawid zmarł i do spadku powołał wyłącznie swoją żonę Iwonę. Miał także syna Rafała, którego pominął przy dziedziczeniu. Testament został ogłoszony 5 grudnia 2024 roku. Do kiedy pan Rafał może wystąpić z roszczeniem o zachowek? 

Do 5 grudnia 2029 roku pan Rafał może wystąpić o zachowek. Po tym terminie jego roszczenie ulegnie przedawnieniu.

Wysokość zachowku

Wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadałby przy dziedziczeniu ustawowym, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni, a w pozostałych przypadkach – połowę wartości tego udziału. 

Prawo spadkowe nakazuje uwzględniać przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku również spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. W tym wypadku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Darowizna a zachowek

Ponadto osoba uprawniona do zachowku, która nie może zaspokoić roszczenia o należny mu zachowek od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. W tej sytuacji obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w grani­cach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny. W przypadku obliczania wartości przedmiotu darowizny na potrzeby zachowku przyjmuje się jej stan z chwili jej dokonania, a cenę z chwili ustalania zachowku. Darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zaliczana jest na poczet należnego mu zachowku. Jeżeli upraw­nionym do zachowku jest dalszy zstępny spad­kodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego. Darowizna dokonana przez dziadków na rzecz wnuka w chwili, gdy jego rodzic żyje, nie jest kwalifikowana jak dokonywana na rzecz spadkobiercy albo uprawnionego do zachowku. Gdy rodzic obdarowanego umrze przed spadkodawcą, wówczas po śmierci spadkodawcy wnuk jest jego spadkobiercą ustawowym, zatem w przypadku dochodzenia zapłaty zachowku darowizna będzie podlegać doliczeniu do spadku bez względu na czas jej dokonania.

Przykład 2.

Pani Elżbieta dokonała darowizny na rzecz swojej wnuczki – pani Edyty – poprzez darowanie jej 3 działek w Lublinie o wartości 300 000 zł każda. Pani Elżbieta miała 2 dzieci: matkę pani Edyty – Grażynę i syna Ireneusza. Pan Ireneusz został pominięty przez panią Elżbietę w testamencie. Mężczyzna będzie dochodził należnego mu zachowku. Pani Elżbieta zmarła 11 lat po dokonaniu darowizny. Czy w tym przypadku darowizna na rzecz pani Edyty będzie uwzględniana do obliczana zachowku, jeśli jej matka nadal żyje? 

W takiej sytuacji darowizna nie zostanie uwzględniona, gdyż dokonana została przed 11 latami na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą albo uprawnionej do zachowku.

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę w przypadku, gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę. 

Zgodnie z uchwałą Sądu Najwyższego z 8 sierpnia 2024 roku (sygn. III CZP 3/24): „Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się darowizn dokonanych przed więcej niż 10 laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, na rzecz osób, które nie dochodzą do spadku (art. 994 § 1 kc)”.

Roszczenie o zachowek – możliwość odroczenia płatności, obniżenia, rozłożenia na raty

Po nowelizacji przepisów prawa spadkowego obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać:

• odroczenia terminu jego płatności, 

• rozłożenia go na raty, 

• w wyjątkowych przypadkach jego obniżenia.

Powyższe będzie możliwie przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.

Rozłożenie płatności zachowku na raty

W świetle powyższego twierdząco należy odpowiedzieć na pytanie zawarte w tytule tego artykułu. Rozłożenie świadczenia z tytułu zachowku na raty może nastąpić z uwagi na sytuację osobistą i majątkową uprawnionego do zachowku oraz zobowiązanego do jego uiszczenia. Sąd, rozkładając takie świadczenie świadczenia na raty, musi określić terminy ich uiszczenia, które nie mogą przekraczać 5 lat. W sytuacjach zasługujących na szczególne uwzględnienie osoba, na której ciąży obowiązek zapłaty zachowku, może uzyskać odroczenie terminu zapłaty rat już wymagalnych bądź wydłużenie terminu zapłaty należnych rat i wówczas odroczenie terminu płatności rat wymagalnych oraz wydłużenie terminów płatności rat niewymagalnych nie może przekraczać lat 10.

Przykład 3. 

Pan Piotr jest na rencie i wystąpił o zapłatę na jego rzecz zachowku przez małżonków Barbarę i Daniela. Kwota dochodzonego zachowku wynosiła 25 000 zł. Małżonkowie w toku procesu negowali jej wysokość, jak też to, że są w stanie zapłacić jednorazowo taką kwotę i wnosili o jej rozłożenie na raty. Sąd ustalił, że każdy z małżonków zarabia po 30 000 zł. Co w tej sytuacji może zrobić? 

Sąd może uwzględnić żądanie małżonków co do rozłożenia świadczenia na raty i rozłożyć płatność zachowku, jeśli uzna, że jest to uzasadnione po rozważeniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. W tym konkretnym przypadku jednak trudno uznać, aby małżonkowie mieli szansę na rozłożenie świadczenia z uwagi na wysokie zarobki, które osiągają, i trudną sytuację uprawnionego. 

Przykład 4. 

Pani Irena i pani Maria to siostry. Obie są emerytkami. Pani Maria dostała w testamencie cały spadek po ich rodzicach. Pani Irena za namową swojego syna Konrada wystąpiła o zachowek. Pani Maria wskazała, że nie jest w stanie zapłacić całej sumy pieniężnej, dom, który otrzymała w spadku to bowiem miejsce, gdzie zamieszkuje i utrzymuje się ze skromnej emerytury. Co w tym wypadku może zrobić sąd? 

Sąd, mając na uwadze sytuację osobistą i majątkową pani Ireny oraz pani Marii jako zobowiązanej do uiszczenia zachowku, może rozłożyć świadczenie z tytułu zachowku na raty, przy czym nie może ono być rozłożone na okres dłuższy niż 5 lat, jeśli pani Maria zgłosi takie żądanie.

Przykład 5. 

Pani Dagmara ma zapłacić na rzecz pani Krystyny i pana Łukasza po 50 000 zł zachowku. Sąd sam z urzędu rozłożył to świadczenie na raty płatne w okresie 5 lat. Czy działanie sądu jest prawidłowe? 

Sąd błędnie postąpił, rozkładając zapłatę zachowku na raty. Może to zrobić w wypadku zgłoszenia takiego żądania. Pani Krystyna i pan Łukasz mogą w związku z tym zaskarżyć wyrok w tej części. 

Sprzeczność powództwa o zapłatę zachowku z zasadami współżycia społecznego

Występując z roszczeniem o zachowek, należy także liczyć się z tym, że sąd na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego może uznać, iż skorzystanie przez uprawnionego z przysługującego mu prawa do zachowku zostanie ocenione jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. To prowadzić może w wyjątkowych sytuacjach do oddalenia powództwa o zachowek na podstawie art. 5 Kodeksu cywilnego. 

Uprawnieni w takiej sytuacji, mimo oddalenia powództwa o zapłatę zachowku, mogą ponownie skorzystać ze swojego prawa, gdy uległy zmianie okoliczności.

Przykład 6. 

Pani Dorota wystąpiła jako uprawniona z roszczeniem o zachowek względem swojej ciotki Anny. Wskazać należy, że pani Dorota jest milionerką prowadzącą duże przedsiębiorstwa w kraju i za granicą. Pani Anna to emerytka, która w spadku otrzymała działkę zabudowaną domem mieszkalnym o powierzchni 100 m2, których wartość to 300 000 zł. Pani Dorota nie interesowała się swoimi dziadkami, nie odwiedzała ich. Wobec tego dziadkowie zapisali nieruchomość wyłącznie swojej drugiej córce, a nie wnuczce czy jej matce. Pani Dorota domagała się zapłaty 75 000 zł jednorazowo w terminie miesiąca od wydania wyroki. Pani Anny nie stać na to, aby zapłacić taką kwotę. Pani Dorota w sprawie przed sądem zeznała, że pieniędzy tych nie potrzebuje, a złośliwie wystąpiła o ten zachowek. Sąd po przeprowadzeniu postępowania oddalił powództwo na podstawie przesłanki sprzeczności z zasadami współżycia społecznego. Czy miał taką możliwość? 

W wyjątkowych wypadkach sąd może oddalić powództwo na podstawie zasad współżycia społecznego. W okolicznościach tej sprawy mógł dojść do przekonania o tym, że powództwo jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Podsumowanie

Podsumowując, sąd władny jest na żądanie zobowiązanego rozłożyć płatność zasądzonej kwoty zachowku na raty. Nie może tego uczynić z własnej woli, czyli bez wniosku zobowiązanego. Zawsze jednak ważne jest zbadanie sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku. Sąd nie jest związany wnioskiem, dlatego też mimo wniosku może zdarzyć się, że rozłożenia zapłaty tego świadczenia na raty nie dokona w orzeczeniu kończącym sprawę.