Dziedziczenie praw autorskich

Prawo spadkowe przewiduje, że dziedziczeniu mogą podlegać wyłącznie określone prawa i obowiązki. Niektóre z nich są wyłączone spod dziedziczenia na mocy konkretnych przepisów. Czy dziedziczenie praw autorskich jest możliwe, a jeśli tak, to na jakich zasadach się to odbywa?

Czym są prawa autorskie?

Zgodnie z obowiązującymi przepisami przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W dużym skrócie prawa autorskie możemy określić jako uprawnienie do posługiwania się stworzonym dziełem, bez względu na to, w jakiej formie się ono przejawi.

Prawa autorskie dzielą się na dwie podstawowe kategorie:

• osobiste prawa autorskie, które stanowią o związku autora z jego dziełem;
• majątkowe prawa autorskie, które nakierowane są na uzyskiwanie zysków pieniężnych z tytułu posługiwania się dziełem czy to przez jego twórcę, czy też przez osoby trzecie.

Prawa autorskie mają zatem dwojaki charakter – z jednej strony noszą cechy majątkowości, z drugiej pozbawione są tej właściwości. Czy w związku z tym mogą podlegać dziedziczeniu? Okazuje się, że tak, choć nie w całej swej okazałości.

Przedmiot dziedziczenia

W skład masy spadkowej wchodzą zawsze tzw. aktywa i pasywa. W ramach tej pierwszej grupy wyróżniamy wszelkie prawa i przedmioty, które mają jakąkolwiek wartość dodatnią – można je spieniężyć. W ramach drugiej kategorii mieszczą się długi i nieuregulowane zobowiązania zmarłego, które mogą być dziedziczone, tzn. te, które nie wygasają wraz z jego śmiercią.

Zgodnie z treścią art. 922 Kodeksu cywilnego prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób stosownie do przepisów spadkowych. Nie należą do spadku prawa i obowiązki zmarłego ściśle związane z jego osobą oraz prawa, które z chwilą jego śmierci przechodzą na oznaczone osoby niezależnie od tego, czy są one spadkobiercami. Do długów spadkowych należą także koszty pogrzebu spadkodawcy w takim zakresie, w jakim pogrzeb ten odpowiada zwyczajom przyjętym w danym środowisku, koszty postępowania spadkowego, obowiązek zaspokojenia roszczeń o zachowek oraz obowiązek wykonania zapisów zwykłych i poleceń, jak również inne obowiązki przewidziane w przepisach księgi niniejszej.

Czy prawa autorskie można dziedziczyć?

Tak naprawdę to, czy prawa autorskie do utworu mogą być przedmiotem dziedziczenia, zależy od tego, o jakim ich rodzaju dokładnie mówimy. W przypadku osobistych praw autorskich są one całkowicie wyłączone z masy spadkowej, ponieważ z mocy samego prawa są one niezbywalne i istnieją tak długo, jak długo żyje ich twórca. Po śmierci twórcy mogą być one co najwyżej wykonywane przez wskazane uprzednio osoby lub małżonka. W przypadku braku takich osób uprawnionymi do wykonywania osobistych praw autorskich zmarłego są kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa twórcy. Pamiętajmy jednak, że wykonywanie takich praw nie oznacza, że mamy tu do czynienia ze spadkobraniem, natomiast wykonawcy powinni być uznani za spadkobierców. Podstawą prawną dziedziczenia autorskich praw majątkowych do utworu jest art. 41 ust. 1 Ustawy z dnia 4 lutego 1994 roku o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej:

• autorskie prawa majątkowe mogą przejść na inne osoby w drodze dziedziczenia lub na podstawie umowy;
• nabywca autorskich praw majątkowych może przenieść je na inne osoby, chyba że umowa stanowi inaczej.

Zupełnie inny charakter mają autorskie prawa majątkowe, które mogą być przedmiotem obrotu prawno-gospodarczego, a więc także i dziedziczenia. Tego rodzaju prawa mogą być dziedziczone przez oznaczonych spadkobierców. Warto przy tym wspomnieć, że tak jak w przypadku innych przedmiotów wchodzących do masy spadkowej, tak i w tym możemy mówić o dziedziczeniu ustawowym oraz testamentowym. W pierwszym przypadku spadkobiercami autorskich praw majątkowych są osoby należące do kręgu najbliższych członków rodziny zmarłego, pod warunkiem, że nie pozostawił on po sobie ważnego testamentu. Druga możliwość zachodzi, gdy autor pozostawił po sobie testament, w którym przeznacza przysługujące mu prawa wskazanej osobie (mogącej pochodzić spoza kręgu najbliższej dla niego rodziny).

Przykład 1.

Michał miał prawa majątkowe do napisanej w młodości powieści. W 2021 roku zmarł, pozostawiając żonę i jedną dorosłą córkę. Książka Michała była bardzo popularna, stąd przynosiła mu regularne zyski wypłacane przez wydawnictwo. Mężczyzna nie pozostawił po sobie żadnego testamentu, stąd do pozostawionego spadku dojdą na mocy przepisów ustawy jego żona i córka, każda do 1/2 części masy spadkowej. Autorskie prawa majątkowe do powieści wejdą w skład spadku, żona i córka będą mogły w swoich udziałach pobierać zyski z dalszej sprzedaży lub kopiowania książki. Spadkobierczynie nie będą mogły jednak zmienić danych identyfikujących autora, tytułu powieści ani jej treści – te elementy wchodzą bowiem w zakres osobistych praw majątkowych, a te nigdy nie mogą być dziedziczone. Spadkobierczynie zyskały więc prawo do rozporządzania prawem autorskim zmarłego wyłącznie w zakresie jego majątkowego charakteru.

Przykład 2.

Michał posiadał dwie nieruchomości oraz prawa autorskie do napisanej przez siebie powieści. W 2021 roku zmarł, pozostawiając wyłącznie jednego dorosłego syna Macieja. W pozostawionym przez siebie testamencie postanowił, że wszystkie nieruchomości mają trafić do jego żyjącego brata – Bartosza, nie wspomniał jednak nic o tym, co ma się stać z autorskimi prawami majątkowymi do książki. W tej sytuacji należy przyjąć, że prawa do powieści przejdą na syna Michała, ponieważ nie zostały objęte żadną dyspozycją w pozostawionym testamencie. Będziemy mieli tutaj do czynienia z dwoma spadkobiercami – Bartosz jako spadkobierca testamentowy odziedziczy nieruchomości zmarłego, zaś Maciej jako spadkobierca ustawowy nabędzie autorskie prawa majątkowe do powieści swojego ojca.

Dysponowanie odziedziczonymi prawami autorskimi

Dziedziczenie praw autorskich powoduje, że spadkobierca staje się ich pełnoprawnym właścicielem. Nie może on co prawda decydować o modyfikacji istniejącego już utworu ani też ukrywać jego pierwotnego autora, może jednak go sprzedać lub wypożyczyć do rozpowszechniania na różnych polach eksploatacji. Pamiętajmy oczywiście, że wykonywanie takich praw będzie możliwe dopiero po formalnym stwierdzeniu nabycia praw do spadku, tj. po uzyskaniu zarejestrowanego notarialnego aktu poświadczenia dziedziczenia albo prawomocnego postanowienia sądowego w sprawie stwierdzenia nabycia spadku.

Równie istotne jest także to, ilu spadkobierców nabywa określone prawa autorskie. Jeśli będzie ich co najmniej dwóch, to każdy z nich ma takie same prawa do rozporządzania nabytym spadkiem do wysokości swojego udziału. Najlepszym rozwiązaniem w takiej sytuacji jest dokonanie działu spadku, który określi, komu w całości przypadną autorskie prawa majątkowe po zmarłym, a kto ewentualnie powinien zostać spłacony.

Dziedziczenie praw autorskich – podsumowanie

Dziedziczenie autorskich praw majątkowych jest możliwe wyłącznie w odniesieniu do ich majątkowej postaci. W przypadku praw osobistych nie podlegają one dziedziczeniu w żadnym stopniu, choć mogą być wykonywane przez wyznaczone wcześniej osoby lub członków najbliższej rodziny zmarłego. Autorskie prawa majątkowe do utworu mogą być nabywane zarówno w ramach dziedziczenia ustawowego, jak i testamentowego. Pamiętajmy, że spadkobierca, który nabył takie prawa, nigdy nie może ukrywać prawdziwego autorstwa utworu ani też dokonywać jego modyfikacji.