Umowa zrzeczenia się zachowku

Do tej pory w sferze prawa spadkowego na podstawie Kodeksu prawa cywilnego mogliśmy dokonywać umów zrzeczenia się dziedziczenia, jednak wraz z uchwałą Sądu Najwyższego z 17 marca 2017 roku (III CZP 110/16) pojawiła się możliwość dokonywania umów zrzeczenia się zachowku. Na czym polega i czym skutkuje umowa zrzeczenia się zachowku, wyjaśniamy poniżej. 

Czym jest zachowek?

W pierwszej kolejności należy określić, czym jest zachowek. To wierzytelność pieniężna, która jako instytucja chroni osoby najbliższe w przypadku, kiedy spadkodawca nie wymienił ich w testamencie. Jest to pewne minimum ze spadku. Osobami najbliższymi w tym przypadku są małżonek, zstępni (np. dzieci) oraz rodzice spadkodawcy. Kiedy dochodzi do sytuacji, że spadkodawca nie wymienił danej osoby najbliższej w testamencie, to może ona złożyć pozew o zapłatę zachowku (w części ułamkowej odpowiadającej jej udziałowi). 

Czym jest umowa zrzeczenia się zachowku?

Umowa zrzeczenia się zachowku to umowa na wypadek śmierci dokonywana pomiędzy spadkodawcą a zrzekającym się (osoba, której zachowek by przysługiwał – osoba najbliższa).  Nie tylko zwiększa ona swobodę testowania, lecz także zapobiega przyszłym sporom sądowym skutkiem zaliczania darowizn na poczet zachowku oraz schedy spadkowej. Osoba, która w wyniku umowy zrzekła się zachowku, nie jest spadkobiercą testamentowym i nie posiada prawa do niego. W doktrynie pojawia się również pogląd o możliwości dokonania umowy zrzeczenia się zachowku w części, np. do pewnej kwoty. 

Cechy umowy

Po pierwsze umowa zrzeczenia się zachowku odnosi się tylko do spadku nieotwartego, przyszłego i dotyczy majątku, który istnieje w chwili otwarcia spadku, a nie zawarcia umowy. Kiedy doszło do otwarcia spadku, możliwe jest zrzeczenie się zachowku poprzez umowę zwolnienia z długu dłużnika przez wierzyciela, gdzie dłużnik wskazane zwolnienie z długu przyjmuje. 

Następnie konieczne jest, aby umowa zrzeczenia się zachowku została dokonana w formie aktu notarialnego, w innym przypadku brak wymaganej formy będzie skutkował nieważnością umowy. Podmioty, które mogą zawrzeć umowę zrzeczenia się zachowku, to spadkodawca oraz osoba, której zachowek by się należał, gdyby nie została powołana w testamencie, a jest osobą najbliższą. Nie ma możliwości zawarcia umowy pomiędzy przyszłym spadkobiercą i zrzekającym się.

Przykład 1.

Spadkodawca sporządził testament zwykły, w którym cały majątek zapisał synowi. W rozmowie z nim spadkodawca wspomniał o sporządzonym testamencie. Po owocnej rozmowie syn skontaktował się ze swoją siostrą, by ta zawarła z nim umowę, w której zrzeka się zachowku. W takim przypadku umowa brata, czyli przyszłego spadkobiercy, z siostrą jest nieważna, ponieważ nie można dokonać umowy pomiędzy przyszłym spadkobiercą a osobą zrzekającą się.  

Skutki umowy 

W ramach zawarcia umowy przez spadkodawcę oraz osobę zrzekającą się zachowku zrzeczenie się będzie dotyczyło również zstępnych osoby zrzekającej się, którzy w czasie zawarcia umowy żyli oraz tych, którzy się narodzili po jej zawarciu, chyba że kwestia ta zostanie ustalona inaczej. Poprzez zrzeczenie się zachowku osoba, która się zrzeka i jego zstępni tracą prawo do zachowku. Mimo zawarcia takiej umowy osoba zrzekająca się zachowuje prawo do dziedziczenia ustawowego, z testamentu (jeżeli zostanie powołana) i może również otrzymać zapis (zwykły, windykacyjny). 

Przykład 2. 

Spadkodawca zawarł umowę zrzeczenia się zachowku z osobą zrzekającą się (córka spadkodawcy), która miała dwie córki. Dwa lata po śmierci spadkodawcy osobie zrzekającej się narodził się syn. Poprzez zawarcie umowy córka spadkodawcy oraz jej dwie córki i syn utracili prawo do zachowku.

Przykład 3.

Spadkodawca zawarł umowę zrzeczenia się zachowku z osobą zrzekającą się (małżonek spadkodawcy). Po śmierci spadkodawcy okazało się, że pozostawił on testament, w którym powołuje małżonka do ½ spadku. W tym przypadku mimo zawarcia umowy małżonek ma prawo do ½ spadku w ramach dziedziczenia testamentowego. Taki sam skutek będzie w stosunku do dziedziczenia testamentowego oraz zapisu.

Rozwiązanie umowy 

W przypadku, kiedy nie chcemy, by zawarta przez nas umowa doszła do skutku, należy dokonać odwołania umowy zrzeczenia się zachowku. Do uchylenia jest potrzebna zgoda obu stron, w przeciwnym razie nie dojdzie do skutecznego odwołania. Należy także pamiętać o odpowiedniej formie uchylenia umowy. Trzeba tego dokonać w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności, tak więc jeżeli umowa nie zostanie dokonana w wymaganej formie, to jej uchylenie będzie nieważne. W przypadku skutecznie odwołanej umowy o zrzeczenie się zachowku osoba wcześniej zrzekająca się oraz jej zstępni odzyskują prawo do zachowku.