Umowa dożywocia, umowa darowizny a zachowek

Majątek spadkobiercy niejednokrotnie staje się przyczyną negatywnych emocji i pogorszenia relacji rodzinnych. Nawet w przypadku ustanowienia testamentu przez spadkobiercę może dojść do sytuacji, gdzie nieobdarowani członkowie rodziny, którzy są na podstawie prawa do tego uprawnieni, mogą starać się o swoją część majątku w ramach instytucji zachowku. W jaki sposób można rozporządzać swoim majątkiem i w jakim przypadku możliwe będzie zablokowanie instytucji zachowku? Czym jest umowa darowizny? W artykule szczegóły!

Umowa darowizny 

Najczęściej spotykaną formą przekazania własności nieruchomości wśród rodziny jest umowa darowizny. Na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego (art. 888 kc) darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego przeniesienia nieruchomości na rzecz obdarowanego.  Kluczowym aspektem jest to, że darczyńca nie otrzymuje nic w zamian, on po prostu przekazuje nieodpłatnie nieruchomości, innymi słowy obdarowany się wzbogaca kosztem majątku darczyńcy.

Dla obdarowanego jest to najprostszy sposób uzyskania własności, gdyż dzieje się to bez konieczności świadczenia wzajemnego, jednakże do skuteczności umowy darowizny konieczne jest przyjęcie darowizny przez obdarowanego. 

Dopuszczalne jest również zawarcie umowy darowizny na wypadek śmierci, jeżeli dotyczy to konkretnych rzeczy lub praw, a sama umowa nie jest sprzeczna z zasadami życia społecznego (wyrok Sądu Najwyższego z 13 grudnia 2013 roku, III CZP 79/13). 

Obligatoryjne jest, aby umowa darowizny została zawarta w formie aktu notarialnego, jeżeli dotyczy to nieruchomości. W przypadku darowizny ruchomości może mieć to zwykłą formę pisemną, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione (art. 890 kc). 

Przykład 1.

Pani Alicja otrzymała od swojej babci samochód w ramach darowizny. Nie chciała go przyjąć bez spisania żadnej umowy, więc sporządziła odręczną umowę darowizny na zwykłej kartce z notesu. Jej babcia stwierdziła, że umowa nie jest ważna, ponieważ czytała, że zazwyczaj sporządza się ją w formie aktu notarialnego. W tym przypadku pani Alicja miała prawo do sporządzenia odręcznej umowy darowizny, która została przez babcię podpisana, ponieważ samochód zalicza się do ruchomości, a nie do nieruchomości, więc jest możliwość stworzenia zwykłej umowy darowizny. 

Umowa dożywocia  

Umowa dożywocia w przeciwieństwie do umowy darowizny uważana jest za umowę odpłatną. Jest tak, ponieważ w zamian za przeniesienie własności nieruchomości nabywca jest zobowiązany do dożywotniego utrzymania zbywcy i w braku odmiennej umowy nabywca zobowiązany jest do przyjęcia go jako domownika, dostarczania mu środków do życia – w tym wyżywienia, ubrania, pomocy i pielęgnowania w czasie choroby oraz zapewnienia pogrzebu (art. 908 kc). 

Umowa dożywocia inaczej niż w przypadku umowy darowizny dotyczy wyłącznie nieruchomości. Jak wskazał w jednym z orzeczeń Sąd Najwyższy, jest możliwość zawarcia umowy, w której darczyńca przekazuje swoje prawa lub rzeczy inne niż nieruchomość w zamian za utrzymanie do końca życia, ale w takim wypadku nie można jej nazwać umową dożywocia (wyrok Sądu Najwyższego z 15 października 2014 roku, V CSK 653/13).

Oczywiście umowa dożywocia może zostać zawarta tylko w postaci aktu notarialnego.

Przykład 2.

Pani Agnieszka postawiła ze swoim synem zawrzeć umowę dożywocia, jednak nie wiedziała, że konieczne jest dokonanie jej w formie aktu notarialnego, a nie zaciągnęła opinii u żadnego prawnika. Wcześniej zawierała umowę darowizny ruchomości i myślała, że zwykła umowa pisemna również w tym przypadku jest wystarczająca. Niestety, kiedy doszło do otwarcia spadku, okazało się, że zawarta umowa nie jest umową o dożywocie, gdyż nie zostało to zawarte w formie aktu notarialnego i nieruchomość będzie zaliczana do substratu zachowku.

Zachowek a umowa darowizny

Zachowek to instytucja, która ma za zadanie chronić spadkobierców ustawowych przy ewentualnym ich pominięciu przy podziale majątku spadkowego przez spadkodawcę (art. 991 kc).

W takiej sytuacji, jeżeli spadkodawca ma zamiar przekazać swój majątek konkretnej osobie bez możliwości ubiegania się przez pozostałych członków rodziny o spadek, to umowa darowizny nie jest najlepszym rozwiązaniem, ponieważ w każdym wypadku będą mogli starać się o swoją część majątku w ramach instytucji zachowku.   

Inna sytuacja będzie miała miejsce w przypadku zawarcia umowy o dożywocie. W judykaturze, jako że uznawana jest za umowę odpłatną, nie można zaliczyć wartości nieruchomości przekazanej w ramach umowy dożywocia do substratu zachowku. Również wykładnia sądu wskazuje, że nie można przyrównywać i rozszerzać pojęcia umowy darowizny do pojęcia umowy o dożywocie (wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 14 lutego 2018 roku, I ACa 799/17).  

Nie jest wykluczone także zawarcie umowy zrzeczenia się zachowku (wyrok Sądu Najwyższego z 17 marca 2017 roku, III CZP 110/16), jednakże nie jest to sytuacja często spotykana. 

Przykład 3.

Pani Janina wraz z siostrą opiekują się swoją schorowaną matką. Pewnego razu siostra pani Janiny postanowiła wyjechać do pracy za granicę i zostawiła ją samą razem z mamą. Pani Janina opiekowała się mamą w ten sposób przez 5 lat. W końcu postanowiła ona zapisać jedyny dom, który posiadała swojej córce Janinie, jednakże nie chciała, aby w przyszłości jej druga córka cokolwiek dostała, ponieważ zostawiła ją w trudnym momencie jej życia. W takiej sytuacji prawnik doradził, aby została zawarta umowa dożywocia, w której pani Janina otrzymuje nieruchomość w zamian za opiekę i w razie śmierci druga córka pani Janiny nie będzie mogła otrzymać rekompensaty z zachowku.