Darowizna dla wnuków – czy należy uwzględniać ją w przypadku dochodzenia zachowku?

Nie wszyscy darczyńcy mają świadomość, że dokonanie darowizny za życia na rzecz określonej osoby po śmierci darczyńcy może mieć znaczenie dla kwestii spadkowych. Wyjaśniamy, jak wygląda sytuacja kiedy dokonywana jest darowizna dla wnuków w przypadku dochodzenia zachowku. 

Kto może ubiegać się o zachowek?

Zachowek przysługuje następującym podmiotom, które byłyby powołane do spadku z ustawy:

1. zstępnym, 
2. małżonkowi,
3. rodzicom spadkodawcy.

Przykład 1. 

Czy rodzice pani Gabrieli mogą dochodzić prawa do zachowku, gdy zmarła miała męża i dzieci?

W tej sytuacji rodzice spadkodawczyni nie mogą występować o zachowek, bo nie byliby powołani z mocy ustawy do spadku po niej. Do spadku w drodze dziedziczenia ustawowego powołany byłby jedynie mąż i dzieci. Mąż i dzieci mają prawo dochodzić zachowku, jeśli spełniają do tego przesłanki.

Zmiany dotyczące zachowku

Po nowelizacji przepisów prawa spadkowego obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać:

• odroczenia terminu jego płatności, 
• rozłożenia go na raty, 
• w wyjątkowych przypadkach jego obniżenia.

Powyższe będzie możliwie przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.

Od kogo można dochodzić zachowku?

Powołanie do dziedziczenia w drodze testamentu oznacza to, że spadkobierca będzie musiał się liczyć z koniecznością wypłaty zachowku przysługującego zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. 

Należy wiedzieć, że uprawniony, który nie może otrzymać należnego mu zachowku od spadkobiercy lub osoby, na której rzecz został uczyniony zapis windykacyjny, może żądać od osoby, która otrzymała od spadkodawcy darowiznę doliczoną do spadku, sumy pieniężnej potrzebnej do uzupełnienia zachowku. W tej sytuacji obdarowany jest obowiązany do zapłaty powyższej sumy tylko w grani­cach wzbogacenia będącego skutkiem darowizny.

Gdyby uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku ulegają przedawnieniu z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenia przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych daro­wizn również ulegają przedawnieniu we wskazanym terminie.

Wysokość zachowku

Wysokość zachowku wynosi ⅔ wartości udziału spadkowego, który by przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli jest małoletni, a w pozostałych przypadkach połowa wartości tego udziału. 

Prawo spadkowe nakazuje uwzględniać przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku również spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili. W tym wypadku nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Co ma wpływ na zachowek?

Przy obliczaniu zachowku nie uwzględnia się zapisów zwykłych i poleceń. Przy obliczaniu zachowku dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę, fundusz założycielski fundacji rodzinnej wniesiony przez spadkodawcę w przypadku gdy fundacja ta nie jest ustanowiona w testamencie, mienie w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, o wartości nie większej niż wysokość funduszu założycielskiego fundacji rodzinnej wniesionego przez spadkodawcę.

Zarówno drobne darowizny zwyczajowo przyjęte w danych stosunkach, jak i dokonane przed więcej niż 10 latami, licząc wstecz od otwarcia spadku oraz darowizny na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku, nie są wliczane. Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych z wyjątkiem, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż 300 dni przed urodzeniem się zstępnego.

Darowizna a zachowek

W przypadku obliczania wartości przedmiotu darowizny na potrzeby zachowku przyjmuje się jej stan z chwili jej dokonania, a cenę z chwili ustalania zachowku.

Darowizna dokonana przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku zaliczana jest na poczet należnego mu zachowku. Jeżeli upraw­nionym do zachowku jest dalszy zstępny spad­kodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.

Darowizna dokonana przez dziadka lub babcię na rzecz wnuka w chwili, gdy jego rodzic żyje, nie jest kwalifikowana jak dokonywana na rzecz spadkobiercy albo uprawnionego do zachowku. Gdy rodzic obdarowanego umrze przed spadkodawcą, wówczas po śmierci spadkodawcy wnuk jest jego spadkobiercą ustawowym, zatem w przypadku dochodzenia zapłaty zachowku darowizna będzie podlegać doliczeniu do spadku bez względu na czas jej dokonania.

Przykład 2. 

Pani Maria dokonała darowizny na rzecz swojej wnuczki – pani Jowity – poprzez darowanie jej działki w Poznaniu o wartości 2000 000 zł. Pani Maria miała 3 dzieci: matkę pani Jowity, córkę – panią Dorotę,  i syna – pana Kazimierza. Pan Kazimierz został pominięty przez panią Marię w testamencie. Mężczyzna będzie dochodził należnego mu zachowku. Pani Maria zmarła 15 lat po dokonaniu darowizny. Czy w tym przypadku darowizna na rzecz pani Jowity będzie uwzględniana do obliczana zachowku, jeśli jej matka nadal żyje?

W takiej sytuacji darowizna nie zostanie uwzględniona, gdyż dokonana została na rzecz osoby niebędącej spadkobiercą albo uprawnionej do zachowku i przed 15 latami.

Przykład 3. 

Pan Władysław miał 2 córki – panią Alicję i panią Magdalenę. Przed śmiercią podarował pani Iwonie, która jest córką pani Magdaleny, swoje mieszkanie. Pozostały majątek w całości został zapisany w testamencie pani Magdalenie. Pani Magdalena zmarła miesiąc przed swoim ojcem. Jak będzie przedstawiała się kwestia zachowku i dokonanej darowizny w przypadku pani Alicji?

W związku z tym, że obdarowana pani Iwona otrzymała darowiznę od dziadka, który zmarł po śmierci jej matki, należy uznać, że darowizna dokonana na jej rzecz, a stanowiąca mieszkanie, będzie obliczana przy ustalaniu zachowku.

Opodatkowanie a darowizna dla wnuków

Zgodnie z zasadami polskiego prawa podatkowego nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem darowizny podlega opodatkowaniu.

Należy pamiętać, że dokonanie darowizny, także na rzecz wnuka, wiąże się z obowiązkiem podatkowym. W aktualnym brzmieniu ustawy o podatku od spadków i darowizn opodatkowaniu podlega nabycie przez nabywcę własności rzeczy i praw majątkowych o czystej wartości przekraczającej w okresie 5 lat, począwszy od 1 lipca 2023 roku oraz w każdym kolejnym okresie 5 lat: 

1. kwoty 36 120 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do I grupy podatkowej,
2. kwoty 27 090 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do II grupy podatkowej,
3. kwoty 5733 zł – jeżeli nabywcą jest osoba zaliczona do III grupy podatkowej.

Do I grupy podatkowej zalicza się następujące osoby: małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów.

Do II grupy podatkowej zalicza się następujące osoby: zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych.

Do III grupy podatkowej zalicza się innych nabywców.

Wnuki jako zstępni są zaliczani do I grupy podatkowej, zatem nabycie majątku o wartości przekraczającej 36120 w okresie 5 lat, począwszy od 1 lipca 2023 roku oraz w każdym kolejnym okresie 5 lat, będzie wiązało się z obowiązkiem uiszczenia podatku.

Zwolnienie z podatku a darowizna dla wnuków

Przewidziano jednak pewne zwolnienia, jeżeli spełnione zostaną wymagane przepisami prawa formalności. W przypadku otrzymania darowizny od małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, rodzeństwa, ojczyma i macochy możliwe jest zwolnienie z podatku, jeżeli:

1. zgłoszone zostanie nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia powstania obowiązku podatkowego, którym jest dzień złożenia przez darczyńcę oświadczenia w formie aktu notarialnego, a w razie zawarcia umowy bez zachowania przewidzianej formy dzień spełnienia przyrzeczonego świadczenia, a gdy ze względu na przedmiot darowizny przepisy wymagają szczególnej formy dla oświadczeń obu stron, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą złożenia takich oświadczeń;

2. w przypadku gdy przedmiotem nabycia tytułem darowizny lub polecenia darczyńcy są środki pieniężne, a ich wartość doliczona do wartości majątku nabytego dotychczas od tej samej osoby w roku, w którym nastąpiło ostatnie nabycie, i w okresie 5 lat poprzedzających ten rok przekracza kwotę 36 120 zł, udokumentują ich otrzymanie dowodem przekazania na rachunek płatniczy nabywcy, na jego rachunek, inny niż płatniczy, w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej lub przekazem pocztowym.

W przypadku niespełnienia warunków nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych podlega opodatkowaniu na zasadach określonych dla nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej.

Przykład 4. 

Pani Joanna otrzymała od swojego dziadka przelewem na konto darowiznę w wysokości 3 000 000 zł. Czy musi zapłacić z tego tytułu podatek?

Aby skorzystać ze zwolnienia z podatku od otrzymanej darowizny, pani Joanna musi zgłosić to do właściwego urzędu skarbowego przed upływem 6 miesięcy od otrzymania przelewu z darowizną. 

Podsumowanie - dochodzenie zachowku a darowizna dla wnuków

Podsumowując, należy stwierdzić, że darowizna dla wnuków zostanie uwzględniona przy wyliczaniu zachowku, jeżeli są oni powołani do spadku lub uprawnieni do zachowku. Jeśli powołanym do spadku lub uprawnionym do zachowku jest rodzic obdarowanego, darowizna ta nie będzie doliczana przy uwzględnianiu zachowku, chyba że została dokonana nie wcześniej niż 10 lat wstecz przed otwarciem spadku.