Przedawnienie roszczenia o zachowek

Zachowek pozwala na uzyskanie rekompensaty za brak powołania danej osoby do spadku. Okazuje się jednak, że prawo to nie jest bezterminowe. Uprawniony do skorzystania zachowku musi pamiętać, aby w odpowiednim czasie i formie wystąpić ze swoim roszczeniem, w przeciwnym wypadku okaże się ono całkowicie bezskuteczne. Kiedy ma miejsce przedawnienie roszczenia o zachowek?

Czym jest zachowek?

Zachowek jest jedną z bardziej popularnych instytucji prawa spadkowego. W sytuacji, gdy spadkodawca nie powołał do spadku członków swojej najbliższej rodziny lub przeznaczył im zbyt niski udział spadkowy, pominięte osoby mogą zażądać rekompensaty finansowej od spadkobierców.

Zgodnie z treścią art. 991 Kodeksu cywilnego zachowek jest należny zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, a którzy nie doszli do dziedziczenia. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – ⅔ wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału. Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.

Zachowek jest formą rekompensaty finansowej za to, że dana osoba nie doszła do spadku, choć nie została formalnie wydziedziczona. Gdy dojdzie bowiem do wydziedziczenia, to taka osoba nie tylko nie ma prawa do masy spadkowej, ale także nie może żądać żadnego zachowku.

Przedawnienie zachowku

Zachowek należy niewątpliwie do roszczeń o charakterze majątkowym, co w praktyce oznacza, że może ulec przedawnieniu. Jeśli dojdzie już do takiej sytuacji, to uprawniony nie może skutecznie domagać się realizacji swojego prawa. Innymi słowy, przedawnione roszczenie o zachowek nie może być skutecznie dochodzone ani przed sądem, ani przed komornikiem. Przedawnienie nie powoduje co prawda wygaśnięcia danego roszczenia, lecz przekształca je w tzw. zobowiązanie naturalne – w tej sytuacji zobowiązany do zapłaty może, ale nie musi wykonać swojego obowiązku, zależy to wyłącznie od jego dobrej woli.

Zgodnie z treścią art. 1007 kc roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem 5 lat od ogłoszenia testamentu. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem 5 lat od otwarcia spadku.

Jak wynika z powyższego, kluczową datą przy przedawnieniu roszczenia o zachowek jest dzień otwarcia testamentu. Absolutnie nie możemy utożsamiać go z chwilą śmierci spadkodawcy (otwarcia spadku) czy też odnalezienia pozostawionego przez niego testamentu. Data otwarcia spadku jest wskazywana w odpowiednim postanowieniu sądowym lub akcie notarialnym – w zależności od tego, gdzie i przez kogo dany testament zostanie otwarty. Otwarcie nie następuje automatycznie, wymaga złożenia odpowiedniego wniosku do sądu albo wizyty w dowolnej kancelarii notarialnej. Od daty otwarcia spadku rozpoczyna się bieg 5-letniego terminu przedawnienia – po jego upływie uprawniony nie będzie mógł skutecznie domagać się zapłaty na swoją rzecz.

Przykład 1.

Pan Jan pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał 1 z 3 dorosłych synów. Pozostałe dzieci pana Jana i jego żyjąca żona mają w tej sytuacji prawo do żądania zachowku. Pan Jan zmarł 20 kwietnia 2017 roku, a testament został odnaleziony przez jego córkę dopiero 29 maja 2019 roku (do tego momentu rodzina zmarłego nie przeprowadzała żadnej sprawy spadkowej i zgodnie dysponowała majątkiem spadkodawcy). 12 czerwca 2019 roku rodzina zmarłego postanowiła załatwić wszystkie formalności spadkowe przed notariuszem. Tego dnia notariusz dokonał otwarcia i ogłoszenia testamentu oraz sporządził Akt Poświadczenia Dziedziczenia. W tym przypadku roszczenie o zachowek ulegnie przedawnieniu 13 czerwca 2024 roku.

Przykład 2.

Pan Jan pozostawił po sobie testament i zmarł 14 lutego 2017 roku – do całości spadku powołał wyłącznie swoją żonę, dzieci zaś zostały przez niego pominięte przy dziedziczeniu. W tej sytuacji potomstwo pana Jana ma pełne prawo do żądania zapłaty zachowku od swojej matki. Dzieci zmarłego założyły sprawę o stwierdzenie nabycia spadku do właściwego sądu – miało to miejsce 5 lipca 2017 roku. Ze względu na znaczną ilość spraw sąd dokonał otwarcia testamentu stosownym postanowieniem 15 stycznia 2018 roku. Postanowienie w sprawie stwierdzenia nabycia spadku zapadło zaś 26 marca 2018 roku. Dzieci pana Jana wystąpiły wobec swojej matki z żądaniem zapłaty zachowku 15 lutego 2022 roku, kobieta twierdzi jednak, że nie jest zobowiązania do zapłaty żadnej kwoty na ich rzecz. W tym przypadku roszczenie o zachowek nie uległo jednak przedawnieniu – nastąpi to dopiero 16 stycznia 2023 roku, a więc 5 lat po wydaniu postanowienia w sprawie otwarcia i ogłoszenia testamentu.

Przerwanie biegu przedawnienia roszczenia o zachowek

Bieg terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku może być przerwany przez podjęcie konkretnych czynności prawnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami bieg przedawnienia przerywa się:

• przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw bądź egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym, przedsięwziętą bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia;
• przez uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje;
• przez wszczęcie mediacji.

Przerwanie biegu przedawnienia powoduje, że biegnie ono od samego początku od chwili, gdy przyczyna przerwania ustała całkowicie (np. postępowanie sądowe zakończyło się wydaniem prawomocnego rozstrzygnięcia).

Przykład 3.

Pan Jan pozostawił po sobie testament, który został ogłoszony 23 kwietnia 2017 roku. Uprawnioną do zachowku jest jego żona – pani Leokadia. Kobieta wielokrotnie zwracała się do spadkobierców z prośbą o wypłatę należnego jej zachowku, jednak nigdy nie otrzymała żadnych pieniędzy. 22 kwietnia 2022 roku pani Leokadia złożyła pozew do sądu o zapłatę zachowku – postępowanie zakończyło się 30 maja 2022 roku. Spadkobiercy nie zamierzają jednak zapłacić zachowku, twierdząc, że wydany wyrok dotyczy przedawnionego roszczenia. W tym przypadku nie mają jednak racji, ponieważ pani Leokadia wystąpiła z pozwem sądowym w dniu, w którym jej roszczenie nie uległo jeszcze przedawnieniu. Złożenie pozwu spowodowało zaś przerwanie biegu terminu przedawnienia roszczenia o zapłatę zachowku. Spadkobiercy będą musieli zapłacić pani Leokadii zasądzoną kwotę.

Przykład 4.

Pan Jan pozostawił po sobie testament, który został otwarty i ogłoszony 10 stycznia 2012 roku. 21 grudnia 2015 roku uprawniony do zachowku założył sprawę sądową o zapłatę zachowku, a 12 lutego 2016 roku uzyskał prawomocny wyrok sądowy zasądzający na jego rzecz zapłatę odpowiedniej kwoty. Przez kolejne 5 lat uprawniony do zachowku nie wszczął jednak żadnego postępowania egzekucyjnego wobec spadkobierców, a ci nie zapłacili na jego rzecz żadnej kwoty. W związku z powyższym uprawniony do zachowku 12 maja 2022 roku wystąpił do komornika z wnioskiem o wszczęcie egzekucji wobec spadkobierców, legitymując się stosownym wyrokiem sądu. W tym przypadku komornik nie powinien jednak wszcząć tego postępowania, ponieważ roszczenie o zapłatę zachowku przedawniło się 13 lutego 2021 roku, a więc 5 lat po tym, jak sąd wydał prawomocne orzeczenie dotyczące zapłaty zachowku. Spadkobierców nie będzie można legalnie zmusić do zapłaty żadnej kwoty pieniężnej.

Podsumowanie - przedawnienie roszczenia o zachowek

Roszczenie o zapłatę zachowku z racji swojego majątkowego charakteru ulega przedawnieniu. W praktyce takie przedawnienie skutkuje brakiem możliwości przymuszenia spadkobiercy do zapłaty danej kwoty pieniężnej. Roszczenie o zachowek ulega przedawnieniu z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu spadkodawcy.