Odpowiedzialność notariusza za sporządzenie wadliwego testamentu

Sporządzenie testamentu wcale nie musi być prostym zadaniem, szczególnie jeśli testator jest naciskany ze strony członków swojej najbliższej rodziny. Testamenty mogą być tworzone w różnych formach, choć w praktyce do najczęstszych należą te sporządzone przed notariuszem. Okazuje się, że forma aktu notarialnego wcale nie musi chronić przed błędami. Jaka jest odpowiedzialność notariusza za wadliwy testament i jakie roszczenia przysługują spadkobiercom?

Testament notarialny

Jednym z zadań notariuszy w Polsce jest sporządzanie prawidłowych testamentów – takich, które wywołają zamierzony skutek prawny pod postacią powołania do dziedziczenia określonej osoby lub grupy osób. Notariusz z racji powagi wykonywanego zawodu oraz posiadania statusu funkcjonariusza publicznego ma obowiązek czuwania nad każdą czynnością prawną, która jest przed nim dokonywana. W praktyce oznacza to, że każdy chętny do sporządzenia testamentu musi być uprzednio sprawdzony przez rejenta.

Testatorem może być wyłącznie osoba pełnoletnia oraz posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, tj. nie może być ubezwłasnowolniona. Dodatkowo testator musi wyrazić swoją ostatnią wolę przy pełnej świadomości oraz w nieskrępowany sposób (nie może być do tego przymuszony ani pośrednio, ani bezpośrednio). Jeśli powyższe warunki zostaną w najmniejszym stopniu naruszone, notariusz może odpowiadać za wadliwe sporządzony testament.

Pamiętajmy, że notariusz, który poweźmie uzasadnione wątpliwości co do zdolności testowania danej osoby, może odmówić dokonania danej czynności.

Nieważność testamentu

Wadliwie sporządzony testament jest w całości lub części nieskuteczny, choć w praktyce wymaga to przeprowadzenia odpowiedniego postępowania sądowego i uzyskania stosownego postanowienia. Testamenty mogą być nieważne w całości lub w części. Jeśli chodzi o ten pierwszy przypadek, powoduje to zastosowanie ogólnych zasad dziedziczenia albo innego wcześniejszego testamentu, który jest ważny. Częściowa nieważność testamentu może zaś nieść odmienne skutki – może oczywiście prowadzić do dziedziczenia na zasadach ogólnych, lecz także w mieszany sposób (jeśli da się pogodzić dziedziczenie z części testamentu i częściowo na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego).

Odpowiedzialność za sporządzenie złego testamentu

Notariusz powinien sporządzić testament zgodnie z wolą przyszłego spadkodawcy. Nie może jednak zapominać, że musi ona pozostawać w zgodzie z obowiązującymi przepisami. Przykładowo niedopuszczalne jest tworzenie testamentów wspólnych (np. przez oboje małżonków) oraz takich, które są sprzeczne z prawem (np. przekazują w majątku spadkowym rzeczy wyjęte z obrotu prawnego i gospodarczego – narkotyki, nielegalnie zdobytą broń, tzw. brudne pieniądze).

Notariusz, który dopuści się sporządzenia wadliwego testamentu, może ponosić odpowiedzialność odszkodowawczą zarówno wobec źle powołanych spadkobierców, jak i pozostałych członków rodziny zmarłego.

Odpowiedzialność odszkodowawcza notariusza nie powoduje automatycznej wypłaty jakiejkolwiek kwoty pieniężnej nawet wtedy, gdy testament został oficjalnie uznany za nieważny w całości lub części przez sąd. Uprawnieni do żądania zapłaty odszkodowania muszą wystąpić ze swoim roszczeniem niejako osobno. W pierwszej kolejności należy wezwać rejenta do zapłaty odszkodowania z tytułu wadliwie sporządzonego testamentu – zwyczajowo robi się to przez przedsądowe wezwanie do zapłaty, które powinno być sporządzone w zwykłej formie pisemnej. Jeśli taki krok okaże się bezskuteczny, jedynym rozwiązaniem pozostaje sąd. Uprawnieni do żądania odszkodowania muszą złożyć pozew o zapłatę odszkodowania do sądu, który jest właściwy ze względu na siedzibę kancelarii notarialnej (pozwanym będzie oczywiście notariusz, który sporządził zły testament). Pismo składamy albo do sądu rejonowego (gdy wartość odszkodowania nie przewyższa kwoty 75 000 zł), albo do sądu okręgowego (gdy wartość odszkodowania jest większa niż 75 000 zł). Pamiętajmy, że pozew podlega opłacie sądowej, która wynosi w tym przypadku 5% wartości dochodzonego odszkodowania. Oczywiście, jeśli powód nie jest w stanie uiścić takiej opłaty, może wnioskować o zwolnienie go w całości lub części od obowiązku jej zapłaty.

Jak dużego odszkodowania można żądać za sporządzenie złego testamentu? Nie ma tu jednoznacznej odpowiedzi, ponieważ wszystko zależy od okoliczności danej sprawy oraz stopnia zawinienia notariusza. Niewątpliwie, jeśli pozostawiony spadek przedstawia ogromną wartość i wadliwy testament ewidentnie naruszył prawa innych osób, odpowiedzialność odszkodowawcza może być naprawdę spora. Wysokość dochodzonej kwoty zależy tak naprawdę od poszkodowanego – to on określa kwotę należnej rekompensaty. Z praktycznego punktu widzenia, jeśli sprawa trafi na drogę postępowania sądowego, warto zawsze zawyżać wielkość dochodzonego odszkodowania. Sądy nie mogą bowiem orzekać ponad roszczenia stron, mogą jednak je zaniżać, co zdarza się dosyć często. Warto więc przeszacować wysokość dochodzonego odszkodowania, ponieważ nic się w ten sposób nie traci.

Dyscyplinarna odpowiedzialność notariusza

Niezależnie od odpowiedzialności odszkodowawczej notariusz może odpowiadać także dyscyplinarnie. W praktyce takie sytuacje mają miejsce coraz częściej, co wynika z faktu wzrastającej świadomości prawnej polskiego społeczeństwa.

Każda zainteresowana osoba może złożyć skargę na wskazanego notariusza do właściwej Izby Notarialnej, przy której działa rejent. Nie ma przy tym żadnego znaczenia, czy toczy się już postępowanie o unieważnienie testamentu lub o zapłatę stosownego odszkodowania, choć niewątpliwie takie sprawy mogą uskutecznić złożoną skargę. Uprawnionym do złożenia skargi jest każdy, kto wykaże, że wskutek działania lub zaniechania notariusza poniósł szkodę. Najczęściej będą to oczywiście spadkobiercy lub członkowie najbliższej rodziny zmarłego.

Skarga na czynności notariusza może być złożona w dowolnym momencie i wymaga zachowania formy pisemnej, nie podlega jednak żadnym opłatom administracyjnym. Aby pismo było skuteczne, należy dokładnie opisać całą sprawę, warto także załączyć dokumenty świadczące przeciwko notariuszowi (np. wyroki sądowe, wadliwie sporządzone testamenty).

Sprawami dyscyplinarnymi notariuszy zajmują się specjalne komisje, które działają wewnątrz struktur Izby Notarialnej. Po przeprowadzeniu odpowiedniego postępowania wyjaśniającego może zapaść decyzja o ukaraniu danego notariusza albo o umorzeniu postępowania. Jeśli dojdzie do tej pierwszej sytuacji, komisja ma prawo wymierzyć jedną z kilku kar przewidzianych w Ustawie z dnia 14 lutego 1991 roku – Prawo o notariacie.

Zgodnie z treścią art. 51 tego aktu prawnego karami dyscyplinarnymi są:

• upomnienie;
• nagana;
• kara pieniężna do wysokości 5-krotnego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw, nie niższa od połowy tego wynagrodzenia;
• pozbawienie prawa prowadzenia kancelarii.

Wymierzenie kary nagany lub kary pieniężnej pociąga za sobą niemożność udziału ukaranego w organach samorządu notarialnego i w sądzie dyscyplinarnym przez okres 3 lat.

Kary pieniężne wpływają na rzecz Skarbu Państwa. Osoba, która przestała być notariuszem w związku z orzeczeniem kary dyscyplinarnej, może ponownie ubiegać się o powołanie na notariusza po upływie 10 lat od dnia uprawomocnienia się orzeczenia kary pozbawienia prawa prowadzenia kancelarii.

Odpowiedzialność zastępcy notarialnego

Czasami zdarza się, że wadliwy testament zostanie sporządzony nie przez notariusza, lecz przez jego zastępcę. W takiej sytuacji poszkodowani nie zawsze wiedzą, do kogo wystąpić z roszczeniem odszkodowawczym. W świetle obowiązujących przepisów zastępcy notarialni, choć wyposażeni w te same kompetencje co notariusze, nie odpowiadają w pełni za swoje działania. Każdy zastępca notarialny odpowiada dyscyplinarnie za swoje działania i zaniechania, w przypadku odpowiedzialności odszkodowawczej sprawa może wyglądać nieco inaczej. Zastępcy podlegają bowiem pod swojego notariusza, który jako pierwszy ponosi odpowiedzialność za wszelkie zaniedbania swojego pracownika. Roszczenie odszkodowawcze może być więc kierowane nie tyle bezpośrednio do samego zastępcy, ile do notariusza, który go zatrudnia. Oczywiście nie oznacza to zwolnienia zastępcy od odpowiedzialności – poniesie on konsekwencje swojego błędu, choć na zasadzie odpowiedzialności pracowniczej (względem notariusza).

Odpowiedzialność notariusza za błędy w testamencie – podsumowanie

Każdy notariusz, który sporządził wadliwy testament, może ponieść odpowiedzialność za swoje działanie lub zaniechanie. Poszkodowani mogą żądać od niego zapłaty określonego odszkodowania lub skierować skargę do komisji dyscyplinarnej mającą na celu ukaranie rejenta. Te dwa powyższe żądania są od siebie niezależne.