Podważenie testamentu - kiedy jest możliwe?

Powołanie do dziedziczenia na mocy testamentu nie zawsze musi oznaczać konieczność wypełnienia ostatniej woli zmarłego. Każdy testament można bowiem podważyć, choć należy to zrobić zgodnie z obowiązującymi przepisami. Zatem kiedy ma miejsce podważenie testamentu?

Jakie testamenty można podważać?

Tak naprawdę każdy z testamentów może zostać podważony – nie ma znaczenia, w jakiej formie została wyrażona ostatnia wola zmarłego. Polskie prawo przewiduje następujące rodzaje testamentów:

• testamenty zwykłe – pisemny (holograficzny), notarialny, allograficzny (urzędowy);
• testamenty szczególne – ustny, podróżny, wojskowy.

Możliwość podważenia testamentu jest stosowana również względem tych dokumentów, które zostały sporządzone w formie aktu notarialnego. Warto pamiętać o tej regulacji, ponieważ w dalszym ciągu wiele osób obawia się podważać testamenty notarialne.

Kto może podważyć testament?

Podważenia testamentu może żądać każdy, kto wykaże, że ma w tym interes. Nie musi to być spadkobierca ani członek najbliższej rodziny zmarłego. Interes prawny powinniśmy odczytywać tutaj jako zainteresowanie daną sprawą i niekoniecznie posiadanie tzw. interesu prawnego. W praktyce z żądaniem takim może więc wystąpić np. sąsiadka zmarłego, która uważa, że pozostawiony testament jest fałszywy lub niezgodny z wolą spadkodawcy. Pamiętajmy jednak, że z omawianym żądaniem powinna wystąpić osoba pełnoletnia, która ma pełną zdolność do czynności prawnych (nieubezwłasnowolniona).

Kiedy można podważyć testament?

Okoliczności decydujące o możliwości podważenia pozostawionego testamentu zostały określone wprost w treści art. 945 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którym testament jest nieważny, jeżeli został sporządzony:

• w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli;
• pod wpływem błędu uzasadniającego przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu tej treści;
• pod wpływem groźby.

Na nieważność testamentu z powyższych przyczyn nie można się powołać po upływie 3 lat od dnia, w którym osoba mająca w tym interes dowiedziała się o przyczynie nieważności, a w każdym razie po upływie 10 lat od otwarcia spadku.

Przykład 1.

Pani Iwona została powołana do spadku po swoim dziadku – panu Anatolu. Sprawa spadkowa miała miejsce 12 lat temu. Po upływie tego czasu sąsiadka pana Anatola zdecydowała się podważyć jego testament, ponieważ od zawsze wiedziała, że mężczyzna chciał zostawić cały swój majątek drugiej wnuczce – pani Marcie. Pani Iwona najprawdopodobniej sfałszowała testament dziadka, wskutek czego sama doszła do dziedziczenia. Przez cały ten czas sąsiadka pana Anatola milczała, ponieważ obawiała się o swoje życie i zdrowie. W tej sytuacji niemożliwe już będzie skuteczne podważenie pozostawionego testamentu, ponieważ minęło już ponad 10 lat od chwili otwarcia spadku (od chwili śmierci pana Anatola). 

Na nieważność testamentu można także powołać się, gdy został on sporządzony niezgodnie z obowiązującymi regulacjami prawnymi. Każdy rodzaj testamentu musi odpowiadać przepisom – przykładowo testament własnoręczny musi posiadać datę, podpis spadkodawcy oraz zostać spisany odręcznie. Brak odpowiednich elementów testamentu powoduje jego nieważność z mocy samego prawa, w tym zakresie nie trzeba podejmować prób jego podważenia.

Jak podważyć testament?

Sam fakt kwestionowania ważności i poprawności testamentu nie jest wystarczający, aby można go było uznać za nieważny i bezskuteczny. W tym celu niezbędne jest podjęcie postępowania sądowego i uzyskanie odpowiedniego orzeczenia niweczącego ostatnią wolę zmarłego.

Podważenie testamentu może nastąpić w ramach postępowania o stwierdzenie nabycia spadku. Prawo do kwestionowania ostatniej woli spadkodawcy ma zarówno wnioskodawca, jak i każdy uczestnik postępowania. W trakcie przesłuchiwania przez sąd należy określić, że zachodzi prawdopodobieństwo nieważności testamentu – taką czynność można dokonać również w formie pisemnej, składając wniosek do sądu prowadzącego daną sprawę.

Alternatywnym sposobem na podważenie testamentu jest wystąpienie z wnioskiem w toku postępowania o uchylenie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku. Dopuszczalne jest także podważenie w trakcie sprawy o zapłatę zachowku lub w sprawie o wykonanie zapisu testamentowego. W rzeczywistości każda sprawa sądowa, która dotyczy określonego spadku, stwarza możliwość podważenia pozostawionego testamentu. Nie ma zatem potrzeby inicjowania odrębnej sprawy, która dotyczyłaby wyłącznie podważenia testamentu, choć jest to oczywiście dopuszczalne. Pamiętajmy jednak, że podważenie nie może nastąpić przed żadnym notariuszem lub na drodze urzędowej.

Argumenty za podważeniem testamentu

Twierdzenia określonej osoby, że sporządzony testament jest nieważny, nie są wystarczające do tego, aby przekonać sąd. Wnioskodawca musi dysponować choćby najmniejszym materiałem dowodowym, który sprawi, że podważenie będzie skuteczne. Do najbardziej popularnych środków dowodowych w tym zakresie zaliczymy:

• nagrania lub zeznania świadków – np. o tym, że spadkodawca został zmuszony do sporządzenia testamentu o określonej treści;
• dokumentacja medyczna świadcząca o tym, że testator w chwili sporządzania swojej ostatniej woli nie był świadomy lub nie wiedział, co czyni;
• opinia biegłych psychiatrów lub psychologów pozwalająca ustalić, czy w danym przypadku mogło dojść do sporządzenia nieważnego testamentu.

Sąd, badając możliwość skutecznego podważenia testamentu, przeanalizuje formę sporządzonego dokumentu, jego zgodność z prawem, a także dokona przesłuchania świadków w danej sprawie, włączając w to przede wszystkim osoby powołane do dziedziczenia.

Podważenie testamentu - skutki

Jeśli testament zostanie skutecznie podważony, sąd wyda stosowne orzeczenie, w którym stwierdzi, że nie ma on mocy prawnej i jest przez to bezskuteczny. W takim wypadku dany dokument uważamy za nieważny od samego początku – traktujemy go tak, jakby w ogóle nie istniał. W praktyce może to oznaczać, że dojdzie wówczas do dziedziczenia na zasadach ogólnych wyrażonych w przepisach kc albo zastosujemy poprzedni testament zmarłego, który był sporządzony przed testamentem nieważnym (o ile i on nie będzie skutecznie podważony).

Dodatkowo, jeśli podważenie testamentu wykazało, że został on sfałszowany, sprawca musi liczyć się z odpowiedzialnością karną. Sąd powiadamia o czynie odpowiednie organy ścigania i wszczynane jest postępowanie karne. Zgodnie z treścią art. 270 Kodeksu karnego, kto, w celu użycia za autentyczny, podrabia lub przerabia dokument lub takiego dokumentu jako autentycznego używa, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. Tej samej karze podlega, kto wypełnia blankiet, opatrzony cudzym podpisem, niezgodnie z wolą podpisanego i na jego szkodę albo takiego dokumentu używa. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Kto czyni przygotowania do omawianego przestępstwa, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Podsumowanie

Podważenia testamentu może żądać każdy, kto ma w tym interes, dotyczy to przy tym każdego rodzaju testamentu (w tym również notarialnego). Podważenie może nastąpić wyłącznie przed sądem i wymaga przedstawienia stosownych dowodów, które potwierdzą, że mamy do czynienia z nieważnym dokumentem. Podważony skutecznie testament nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Traktujemy go tak, jak gdyby nigdy nie istniał.