Ogłoszenie testamentu – jak wygląda proces?

Dziedziczenie z testamentu jest wyjątkiem od zasady dziedziczenia ustawowego. Ustawodawca, statuując przepisy dotyczące spadkobrania, zadbał o to, aby rodzina zmarłego nie została „poszkodowana” przez jego pochopne lub krzywdzące decyzje na wypadek śmierci. Oznaką takiej prorodzinnej polityki jest np. instytucja zachowku, która w przypadku dziedziczenia z testamentu i pominięcia przez testatora osób najbliższych, tj. spadkobierców ustawowych, pozwala im na domaganie się co najmniej połowy tej części spadku, która przysługiwałaby im, gdyby zmarły nie sporządził testamentu. Powyższe oznacza również, że w wielu wypadkach testament może być „niewygodny” dla niektórych z bliskich, a w sytuacji, gdy o testamencie wie jedynie niewielki krąg osób, mogłoby dojść do „przemilczenia” faktu jego istnienia. Takim sytuacjom mają zaradzić narzędzia, jakie oferuje zarówno prawo cywilne, jak i karne. W niniejszym artykule wyjaśnimy zatem, jak wygląda sądowe ogłoszenie testamentu oraz co grozi osobie, która umyślnie dokona zatajenia testamentu.

Co do zasady moment nabycia spadku przez spadkobiercę następuje już z chwilą otwarcia spadku. Otwarcie spadku z kolei następuje z chwilą śmierci spadkodawcy. Przepisy nie wymagają przy tym podejmowania żadnych dodatkowych czynności – spadkobierca, aby dziedziczyć, nie musi składać żadnego dodatkowego oświadczenia woli. Dopiero w sytuacji, kiedy nie chce dziedziczyć, musi wykazać się inicjatywą i dokonać odrzucenia spadku. W przypadku dziedziczenia z testamentu brak inicjatywy spadkobierców może jednak doprowadzić do tego, że dziedziczenie zostanie przeprowadzone zgodnie z ustawą a z pominięciem ostatniej woli zmarłego. Jeśli osoba, która posiada testament, nie przekaże go do sądu lub notariusza, w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku dokument ten może nie zostać wzięty pod uwagę.

Ogłoszenie testamentu a wyjawienie testamentu

Proces ogłoszenia testamentu został uregulowany przepisami art. 646 – 654 Kodeksu postępowania cywilnego (dalej jako kpc). Zgodnie z art. 646 kpc osoba, u której znajduje się testament, jest obowiązana złożyć go w sądzie spadku. Obowiązek ten powstaje w momencie dowiedzenia się o śmierci testatora. Przepis nie wskazuje jednak na konkretny termin.

Sądem właściwym jest sąd rejonowy ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Polsce. Jeżeli jednak miejsca zamieszkania spadkodawcy nie da się ustalić, właściwym będzie sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część (tzw. sąd spadku). W braku powyższych podstaw sądem właściwym jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Testament może zostać złożony również u notariusza, który może zostać wybrany dowolnie, nie obowiązuje tu regionalizacja (jak w przypadku sądów).

Co bardzo istotne, obowiązek złożenia testamentu ma każdy posiadacz takiego dokumentu. Nie ma tutaj znaczenia, czy w ocenie osoby, u której testament się znajduje, dokument ten jest aktualny lub ważny. Ocena należy do sądu lub notariusza, który będzie dokonywał otwarcia i ogłoszenia testamentu.

Nakazanie złożenia oświadczenia

W sytuacji, gdy uczestnik postępowania ma wiedzę o istnieniu testamentu, lecz nie jest w jego posiadaniu, może złożyć wniosek do sądu o nakazanie konkretnej osobie lub grupie osób złożenia oświadczenia co do tego, czy istnieje testament, a jeżeli tak, to gdzie się znajduje. Nakazanie może nastąpić w stosunku do każdej osoby, jeżeli istnieje prawdopodobieństwo, że testament się u niej znajduje lub jest ona w posiadaniu wiedzy o jego istnieniu. Przedmiotowe oświadczenie powinno być złożone na rozprawie, co do zasady niedopuszczalne jest jego przekazanie sądowi w formie pisemnej za pomocą operatora pocztowego. Omawiane wezwanie nie jest zaskarżalne, co oznacza, że osoba wskazana w piśmie sądowym nie ma możliwości uchylenia się od przedmiotowego obowiązku. Brak reakcji ze strony wezwanego może skutkować nałożeniem na niego grzywny, doprowadzeniem na rozprawę lub nawet orzeczeniem kary aresztu.

Sąd spadku wezwania może dokonać również z urzędu, jeżeli w trakcie postępowania dojdzie do przekonania, że testament taki istnieje lub przekazany do sądu dokument nie jest ostateczną wersją testamentu. 

Sąd po wysłuchaniu osoby, u której według jej oświadczenia testament się znajduje, wydaje z urzędu postanowienie nakazujące jej złożenie testamentu w wyznaczonym terminie. Na postanowienie sądu w przedmiocie złożenia testamentu przysługuje zażalenie. Jeżeli jednak osoba wezwana zaprzecza, że znajduje się u niej testament, sąd ma obowiązek przeprowadzenia postępowania dowodowego, w którym musi też dopuścić dowody składane przez osobę przeczącą, że w jej posiadaniu jest testament. Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego sąd, oceniając, że testament znajduje się u wskazanej osoby, może nakazać jej złożenie testamentu, nawet jeżeli osoba ta przeczy, aby testament się u niej znajdował.

Otwarcie i ogłoszenie testamentu

Otwarcie i ogłoszenie testamentu stanowi urzędowe potwierdzenie faktu istnienia testamentu oraz poświadczenia jego treści. Co więcej, instytucja ta zabezpiecza również dokument z ostatnią wolą zmarłego przed usunięciem, zniszczeniem lub uszkodzeniem. Ostatecznie głównym zadaniem ogłoszenia testamentu jest zapewnienie realizacji ostatniej woli spadkodawcy oraz poinformowanie spadkobierców o przypadającym im częściach masy spadku.

Otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonuje sąd albo notariusz. Aby jednak było to możliwe, konieczne jest dostarczenie im dowodu śmierci spadkodawcy. Podmioty te bowiem nie są władne ani obowiązane do uzyskania takiego dowodu z urzędu. Dowodem śmierci będzie odpis skrócony aktu zgonu. Warte podkreślenia jest to, że ani sąd, ani notariusz nie będą mogli dokonać otwarcia i ogłoszenia testamentu bez aktu zgonu, nawet jeżeli śmierć testatora jest im znana z innych źródeł.

Jeżeli złożonych zostanie kilka testamentów, dokonuje się otwarcia i ogłoszenia wszystkich złożonych testamentów, a na każdym z nich czyni się wzmiankę o innych istniejących dokumentach. W protokole otwarcia i ogłoszenia testamentu opisuje się jego stan zewnętrzny oraz wymienia się jego datę, datę złożenia i osobę, która testament złożyła. Na testamencie zamieszcza się datę otwarcia i ogłoszenia. W sytuacji, gdy część testamentów złożono w sądzie, a część u notariusza lub notariuszy, każdy z tych podmiotów dokonuje otwarcia i ogłoszenia testamentu we własnym zakresie. Następnie notariusz lub notariusze niezwłocznie zawiadamiają o tym fakcie sąd spadku i przesyłają mu odpis protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu.

Otwarcie i ogłoszenie testamentu przez sąd odbywa się na posiedzeniu jawnym. O jego terminie jednakże nie zawiadamia się osób zainteresowanych. Mimo to nie ma przeszkód, aby były one obecne na posiedzeniu, jeżeli z jakichś źródeł dowiedziały się o terminie tej czynności.

Otwarcie i ogłoszenie testamentu budzi pewne konsekwencje prawne. Przede wszystkim rozpoczyna się bieg szeregu terminów ustawowych, o których spadkobiercy muszą pamiętać. Są to:

• termin roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń. Przedawnienie tych roszczeń następuje z upływem 5 lat od dnia ogłoszenia testamentu;
• termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Wynosi 6 miesięcy i liczony jest od dnia dowiedzenia się przez spadkobiercę o jego tytule powołania do dziedziczenia, czyli w tym wypadku od dnia otwarcia i ogłoszenia testamentu;
• termin ustanowienia fundacji ustanowionej na mocy testamentu. Można tego dokonać w ciągu 2 lat od dnia ogłoszenia testamentu.

Zawiadomienie zainteresowanych o otwarciu i ogłoszeniu testamentu

O dokonanym otwarciu i ogłoszeniu testamentu sąd spadku albo notariusz zawiadamia osoby, których dotyczą rozrządzenia testamentowe, a także wykonawcę testamentu i kuratora spadku. Zawiadomienie jest dokonywane, o ile jest to w ogóle możliwe, tj. o ile osoby te żyją i sądowi znane są adresy korespondencyjne. Jeżeli otwarcia dokonał notariusz, ma on obowiązek niezwłocznie powiadomić o tym sąd, przesyłając odpis sporządzonego protokołu.

Sąd lub notariusz nie zawiadamia o ogłoszeniu ostatniej woli testatora w przypadkach, gdy:

• wszystkie osoby, które należałoby wezwać, są obecne przy otwarciu i ogłoszeniu testamentu;
• niezwłocznie po otwarciu i ogłoszeniu testamentu notariusz przystępuje do poświadczenia dziedziczenia, w którym uczestniczą wszystkie te osoby.

Ogłoszenie testamentu a kontrola jego ważności

W postępowaniu w przedmiocie ogłoszenia testamentu sąd nie dokonuje oceny jego ważności (również, jeżeli został złożony więcej niż 1 taki dokument). Takiej oceny dokonuje się bowiem w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku. Otwarciu i ogłoszeniu podlega każdy dokument mający cechy rozrządzenia spadkodawcy na wypadek śmierci, również, gdy nie został sporządzony przez notariusza lub nawet w nazwie pisma nie zawarto słowa „testament” lub „ostatnia wola”.

Co grozi za zatajenie testamentu?

Osoba posiadająca testament lub wiedzę na jego temat nie powinna zwlekać z wyjawieniem tych faktów. Osobie, która dopuści się zatajenia testamentu, mogą grozić zarówno konsekwencje cywilne, jak i karne.

W pierwszej kolejności zgodnie z art. 646 § 2 kpc osoba, która bezzasadnie uchyla się od złożenia testamentu w sądzie, ponosi odpowiedzialność za wynikłą stąd szkodę. Ponadto sąd spadku może nałożyć na uchylającego się grzywnę. Co więcej, osoba taka może doznać dodatkowych następstw swoich działań, ponieważ może ona zostać uznana przez sąd za niegodną dziedziczenia. Zgodnie z art. 928 § 1 pkt 3 kc spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego, jeżeli umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego bądź przerobionego. Osoba niegodna, nie dość, że nie może dziedziczyć z wyjawionego testamentu, to również nie należy się jej zachowek – niegodny spadkobierca jest traktowany tak, jakby nie dożył otwarcia spadku.

Niezależnie od konsekwencji cywilnych, trzeba pamiętać o tym, że umyślne dokonanie czynności polegających na zniszczeniu, podrobieniu, przerobieniu lub ukryciu testamentu spadkodawcy stanowi przestępstwo określone w art. 276 kk. W myśl tego przepisu osoba, która niszczy, uszkadza, czyni bezużytecznym, ukrywa lub usuwa dokument, którym nie ma prawa wyłącznie rozporządzać, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Ogłoszenie testamentu – podsumowanie

Testament to dokument, w którym osoba fizyczna rozporządza swoim majątkiem na wypadek śmierci. Sporządzenie testamentu stanowi czynność jednostronną, która w każdej chwili za życia testatora może zostać odwołana, a która staje się skuteczna dopiero po śmierci spadkodawcy. Instytucja otwarcia i ogłoszenia testamentu stanowi zatem ujawnienie i potwierdzenie ostatniej woli zmarłego. W trakcie postępowania każdy, kto posiada testament osoby zmarłej, ma obowiązek złożyć jego oryginał w sądzie lub u notariusza. Niespełnienie powyższego może skutkować powstaniem odpowiedzialności odszkodowawczej po stronie uchylającego się, nałożeniem na niego kary grzywny, a nawet uznanie, że jest on niegodny dziedziczenia. W najbardziej skrajnych sytuacjach takie zachowanie może grozić postępowaniem karnym.

Warto jednak wskazać, że postępowanie w przedmiocie otworzenia i ogłoszenia testamentu nie służy do oceny ważności dokumentu. Ogłoszonych zatem może zostać kilka testamentów, jeżeli spadkobierca tyle ich sporządził za życia. Dopiero w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku sąd dokonuje oceny legalności i skuteczności ogłoszonego testamentu.