Czym jest konwersja testamentów?

Dziedziczenie testamentowe jest jednym ze sposobów nabycia majątku spadkowego. Nie zawsze jednak testamenty okazują się ważne i skuteczne. Czy wadliwe oświadczenie ostatniej woli przekreśla szansę na otrzymanie spadku? Nie, jeśli zastosowana zostanie konwersja testamentów.

Wadliwość testamentu

Testamenty mogą być wadliwe, a przez to i bezskuteczne. Z taką sytuacją mamy do czynienia przede wszystkim wtedy, gdy oświadczenie ostatniej woli zostanie sporządzone wbrew formie, która nakładana jest konkretnymi przepisami ustawy. Kodeks cywilny dzieli testamenty na dwie główne kategorie – testamenty zwykłe (własnoręczny, notarialny oraz urzędowy) oraz szczególne (ustny, wojskowy oraz podróżny).

Każdy z ww. testamentów musi być sporządzony zgodnie z odgórnie ustalonymi kryteriami ustawowymi. Na przykład testament własnoręczny wymaga dla swej ważności osobistego sporządzenia przez spadkodawcę (koniecznie w formie odręcznego pisma), podpisania oraz umieszczenia daty. Brak jednego z powyższych elementów może skutkować nieważnością danego dokumentu, co spowoduje, że w grę wchodzić będą poprzednie ważne testamenty lub dziedziczenie ustawowe.

Wadliwość testamentu może wiązać się także z brakiem uprawnienia do sporządzenia ostatniej woli – np. wtedy, gdy testator nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych lub zrobił to za niego wyznaczony pełnomocnik. Okazuje się jednak, że wadliwy testament nie zawsze musi oznaczać przejście w tryb dziedziczenia ustawowego lub skorzystanie z poprzedniego ważnego testamentu. Ustawodawca pozwala bowiem na dokonywanie przekształceń testamentowych, które niekiedy mogą naprawić wadliwy testament.

Konwersja testamentów

Pojęcie konwersji testamentów nie pojawia się na gruncie żadnego obecnie obowiązującego przepisu prawnego, jest jednak znane od lat i powszechnie używane przez wielu prawników. W skrócie polega ono na uznaniu wadliwego testamentu za inną formę, która jest już prawidłowa i może wywoływać zamierzone skutki prawne.

Konwersja testamentów polega niejako na zakwalifikowaniu pozostawionego oświadczenia woli do innej kategorii testamentu, tak aby można było uznać daną czynność prawną za ważną i wiążącą. Jeśli na przykład spadkodawca sporządził wadliwy testament urzędowy (ze względu na niewystarczającą liczbę świadków), być może będzie można go uznać za ważny testament ustny lub pisemny. Konwersja polega więc na dopasowaniu wadliwego testamentu jednej kategorii do innej formy – tak, aby całe oświadczenie woli było skuteczne i ważne.

Konwersja testamentów allograficznego i ustnego

W praktyce konwersja testamentowa dotyczy najczęściej dwóch rodzajów testamentów – allograficznego (urzędowego) oraz ustnego. Dla przypomnienia – pierwszy rodzaj dokumentu jest sporządzany na podstawie regulacji zawartej w art. 951 Kodeksu cywilnego, zgodnie z którą spadkodawca może sporządzić testament także w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie spadkodawcy spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia. Protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Protokół powinien być podpisany przez spadkodawcę, przez osobę, wobec której wola została oświadczona, oraz przez świadków. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać protokołu, należy to zaznaczyć w protokole ze wskazaniem przyczyny braku podpisu. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu w sposób przewidziany w artykule niniejszym.

Z kolei testament ustny został uregulowany w art. 952 kc, który stanowi, że jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków. Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. W wypadku, gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Możliwość dokonania konwersji testamentu allograficznego do testamentu ustnego wiąże się przede wszystkim ze złożeniem ostatniej woli osobie, która nie może go skutecznie przyjąć (np. przed zastępcą wójta, burmistrza lub prezydenta miasta). Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z 9 lutego 1981 roku: „nieważność testamentu zwykłego z art. 951 kc, spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, iż oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, może być uznana za szczególną okoliczność w rozumieniu art. 952 § 1 kc, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu szczególnego (ustnego), wynikającego z art. 952 kc.

Następnie Sąd Najwyższy stwierdził, że w sytuacji, gdy szczególną okolicznością w rozumieniu art. 952 § 1 kc, uzasadniającą potraktowanie oświadczenia ostatniej woli spadkodawcy jako testamentu z art. 952 kc, jest nieważność testamentu wynikająca z art. 951 kc, spowodowana mylnym wyobrażeniem spadkodawcy, że oświadczył on swą ostatnią wolę wobec funkcjonariusza upoważnionego do współdziałania w sporządzeniu tego testamentu, ustanie okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, następuje z chwilą dowiedzenia się przez spadkodawcę o nieważności sporządzonego przez niego testamentu z art. 951 kc.

Argumentując swoje stanowisko, sędziowie Sądu Najwyższego oparli się na wykładni historycznej (art. 80, 82 i 92 d. prawa spadkowego), przyjmując, że skoro funkcjonariusz upoważniony do współdziałania w sporządzeniu testamentu allograficznego nie zachował przepisów prawa, to tak powstały nieważny testament allograficzny może być uznany za ważny testament ustny z zastrzeżeniem, że konwersja taka na gruncie poprzednio obowiązujących przepisów była możliwa tylko w razie niezachowania przepisu prawa z zakresu formy testamentu allograficznego.

W swojej argumentacji Sąd Najwyższy powołał się na przywołaną wyżej uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22 marca 1971 roku, trafnie akcentując, że uznała ona za dopuszczalną konwersję testamentu allograficznego, jako czynności prawnej, na ważny testament ustny także w razie niezachowania przepisu prawa, który nie dotyczy przepisów prawnych odnoszących się do formy testamentu allograficznego”.

Jaki skutek wywołuje konwersja testamentu?

O konwersji testamentu może orzec wyłącznie sąd – jeśli dojdzie do takiej sytuacji, dany testament będzie uznany za skuteczny i ważny, choć rzeczywiście będzie on występował w zupełnie innej formie, niż pierwotnie zakładał sam spadkodawca. Ostateczna wola zmarłego zostaje wówczas zachowana i do dziedziczenia dochodzą osoby, które zostały wskazane w treści pozostawionego testamentu. Tym samym nie stosujemy tutaj zasad dziedziczenia ustawowego, które pojawiłyby się dopiero wtedy, gdyby część lub całość testamentu okazała się nieważna.

Zastosowanie konwersji testamentu jest możliwe w ramach każdej sprawy związanej z dziedziczeniem po określonej osobie. Przykładowo mogą to być sprawy z zakresu stwierdzenia nabycia spadku, uznania testamentu za nieważny, żądania zapłaty zachowku lub uznania kogoś za niegodnego dziedziczenia. Polski system prawny nie przewiduje stosowania odrębnej procedury w zakresie konwertowania testamentów.

Podsumowanie

Konwersja testamentów jest formą zmiany rodzaju wadliwego i często nieważnego testamentu na taki, który będzie skuteczny. W praktyce powoduje to przejście z jednej kategorii testamentowej w drugą, tak aby utrzymać w mocy rozrządzenia poczynione przez spadkodawcę jeszcze za życia. Konwersja testamentowa dokonuje się na drodze postępowania sądowego, aczkolwiek nie istnieje odrębna procedura sądowa stosowana w tego rodzaju sprawach.