Jak sporządzić testamenty szczególne?

Dziedziczenie w Polsce może odbywać się na podstawie dwóch różnych sposobów – zgodnie z zasadami ustawowymi lub na podstawie oświadczenia ostatniej woli zmarłego. Ta druga forma wymaga oczywiście sporządzenia prawidłowego testamentu – Kodeks cywilny dzieli je na dwie podstawowe kategorie. Czym są testamenty szczególne? Wyjaśniamy w tym artykule!

Czym jest testament?

Testamentem określamy zarówno ostatnią wolę spadkodawcy, jak i dokument ją zawierający. Zgodnie z treścią art. 941 i 942 kc rozrządzić majątkiem na wypadek śmierci można jedynie przez testament. Może on zawierać rozrządzenia tylko jednego spadkodawcy.

Polski ustawodawca podzielił testamenty na dwie główne formy:

• zwykłe – znajdziemy wśród nich testament holograficzny (własnoręczny), notarialny oraz allograficzny (urzędowy);
• szczególne – ustny, podróżny oraz wojskowy.

Każdy z powyższych testamentów wymaga dla swej ważności zachowania konkretnych warunków. W praktyce oznacza to najczęściej przywołanie odpowiedniej liczby świadków lub wyrażenia ostatniej woli w ścisłej formie (np. pisemnej lub notarialnej). Testamenty, szczególne z racji swojej wyjątkowości, podlegają surowszemu reżimowi prawnemu i mogą być skuteczne tylko przez wskazany okres.

Testamenty szczególne

Wyrażenie ostatniej woli spadkodawcy nie zawsze jest możliwe w normalnych warunkach. Niekiedy testator znajdzie się w tak trudnej sytuacji, że z dużym prawdopodobieństwem może spodziewać się swojej śmierci – dotyczy to przede wszystkim nagłej choroby lub nadchodzącej katastrofy podczas dalekiej podróży. Takie okoliczności uzasadniają sporządzenie testamentu w formie szczególnej – choć i tutaj trzeba zachować właściwe przepisy.

Cechą wspólną wszystkich testamentów szczególnych jest więc ich wyjątkowość i pojawienie się nadzwyczajnych okoliczności, które uzasadniają wybór tej formy rozrządzenia spadkowego.

Elementem łączącym wszystkie testamenty szczególne jest także czas ich obowiązywania. Zgodnie bowiem z art. 955 kc testament szczególny traci moc z upływem 6 miesięcy od ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego, chyba że spadkodawca zmarł przed upływem tego terminu. Bieg terminu ulega zawieszeniu przez czas, w ciągu którego spadkodawca nie ma możności sporządzenia testamentu zwykłego.

Testament ustny

Jednym z najczęściej pojawiających się testamentów szczególnych jest testament ustny. W praktyce zostaje on sporządzony w szpitalach, domach opieki lub mieszkaniach spadkodawców, z reguły też dotyczy osób chorych i starszych.

Jeżeli istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy albo jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej 3 świadków.

Treść testamentu ustnego może być stwierdzona w ten sposób, że jeden ze świadków albo osoba trzecia spisze oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie.

W wypadku gdy treść testamentu ustnego nie została w powyższy sposób stwierdzona, można ją w ciągu 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić przez zgodne zeznania świadków złożone przed sądem. Jeżeli przesłuchanie jednego ze świadków nie jest możliwe lub napotyka trudne do przezwyciężenia przeszkody, sąd może poprzestać na zgodnych zeznaniach dwóch świadków.

Podstawową przesłanką uzasadniającą sporządzenie testamentu ustnego jest wystąpienie obawy rychłej śmierci, przy czym taki stan jest oczywiście subiektywny i zależy od wyłącznych odczuć testatora. Pamiętajmy, że sporządzenie ostatniej woli w takiej właśnie formie, a następnie przeżycie danej osoby, nie musi oznaczać nieważności całego testamentu.

Testament podróżny

Inną formą szczególnego wyrażenia ostatniej woli jest testament podróżny – jak wskazuje na to sama nazwa, pojawia się on podczas przemieszczania się danej osoby, z reguły za pomocą samolotu lub statku.

Jak stanowi art. 953 kc, podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku lub jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku lub jego zastępcy w obecności dwóch świadków; dowódca statku lub jego zastępca spisuje wolę spadkodawcy, podając datę jej spisania, i pismo to w obecności świadków odczytuje spadkodawcy, po czym podpisują je spadkodawca, świadkowie oraz dowódca statku lub jego zastępca. Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w nim podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Jeżeli zachowanie tej formy nie jest możliwe, można sporządzić testament ustny.

Sporządzenie testamentu podróżnego niekoniecznie musi wiązać się z nadchodzącą i bardzo prawdopodobną katastrofą – w takim przypadku mało prawdopodobne jest, że załoga i pasażerowie statku zechcą zachować wszystkie wymogi formalne testamentu. Art. 953 kc dotyczy raczej sytuacji, w których dochodzi do nagłego pogorszenia się stanu zdrowia testatora podczas podróży, na tyle mocnego, że można przypuszczać śmierć takiej osoby.

Testament wojskowy

Ostatnim testamentem szczególnym jest testament wojskowy. Kodeks cywilny bardzo lakonicznie odnosi się do możliwości sporządzenia ostatniej woli w takiej właśnie formie i odsyła do przepisów uszczegóławiających tę kwestię.

Zgodnie z obowiązującą regulacją prawną zawartą w Rozporządzeniu Ministra Obrony Narodowej z dnia 30 stycznia 1965 roku w sprawie testamentów wojskowych, testamenty wojskowe mogą sporządzać:

• żołnierze Sił Zbrojnych pełniący czynną służbę wojskową;
• pracownicy cywilni zatrudnieni w Siłach Zbrojnych;
• osoby cywilne towarzyszące Siłom Zbrojnym, a mianowicie członkowie personelu stowarzyszenia „Polski Czerwony Krzyż” i innych stowarzyszeń udzielających pomocy wojskowej służbie zdrowia, osoby wykonujące czynności duszpasterskie w Siłach Zbrojnych, członkowie służb pomocniczych i inne osoby wykonujące świadczenia osobiste na rzecz Sił Zbrojnych.

Testament wojskowy może być sporządzony również przez inne osoby cywilne niż wymienione powyżej, jeżeli znajdują się na obszarze będącym pod wyłącznym zarządem organów wojskowych albo na jednostce pływającej Marynarki Wojennej lub na statku powietrznym należącym do Sił Zbrojnych.

Testament wojskowy może być sporządzony według jednej z następujących form:

• spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie sędziemu wojskowemu, który spisuje ją w protokole z podaniem miejsca i daty jego sporządzenia, odczytuje protokół spadkodawcy i sporządza o tym wzmiankę; następnie protokół podpisują spadkodawca i sędzia, a jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, sędzia wojskowy powinien zamieścić w protokole uwagę wyjaśniającą powód braku podpisu spadkodawcy;

• spadkodawca oświadcza swą ostatnią wolę ustnie w obecności dwóch świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania, a następnie tak sporządzony testament podpisują spadkodawca i dwaj świadkowie;

• jeżeli spadkodawca nie może się podpisać, oświadcza ustnie swą ostatnią wolę w obecności trzech świadków jednocześnie obecnych, z których jeden spisuje wolę spadkodawcy, podając miejsce i datę jej spisania wraz z wyjaśnieniem powodu braku podpisu spadkodawcy; tak sporządzony testament po odczytaniu go spadkodawcy i dokonaniu o tym wzmianki podpisują wszyscy trzej świadkowie.

Testamenty szczególne – podsumowanie

Testamenty szczególne stanowią stosunkowo rzadko spotykaną formę wyrażenia ostatniej woli spadkodawcy. Pojawiają się bowiem w okolicznościach zachodzącej tzw. obawy rychłej śmierci testatora. Kodeks cywilny wyróżnia tutaj 3 rodzaje takich dokumentów – testament ustny, podróżny oraz wojskowy. Każdy z nich może obowiązywać przez okres 6 miesięcy – termin ten jest liczony od momentu ustania okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy testamentu zwykłego.