Dziedziczenie a majątek wspólny małżonków

Prawo spadkowe nierozerwalnie wiąże się z kwestiami majątkowymi. O ile w przypadku jednej osoby nie stanowi to większego problemu, o tyle w odniesieniu do małżonków nierzadko pojawia się tutaj wiele niezrozumiałych dla większości osób kwestii. Czy majątek wspólny małżonków może stanowić jakąkolwiek przeszkodę przy dziedziczeniu? A może pomaga w szybszym nabyciu spadku?

Majątek wspólny małżonków

Jednym z podstawowych skutków zawarcia związku małżeńskiego w Polsce jest powstanie ustroju majątkowej wspólności ustawowej. Jeśli małżonkowie nie podejmą w tym zakresie odmiennej decyzji, wraz z chwilą zalegalizowania ich związku w urzędzie stanu cywilnego lub kościele dojdzie do powstania majątku wspólnego. Oczywiście majątek ten może zostać w każdej chwili zniesiony lub odpowiednio ograniczony, wymaga to jednak zawarcia stosownej umowy w formie aktu notarialnego.

Zgodnie z treścią art. 31 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego do majątku wspólnego należą w szczególności:

• pobrane wynagrodzenie za pracę i dochody z innej działalności zarobkowej każdego z małżonków;
• dochody z majątku wspólnego, jak również z majątku osobistego każdego z małżonków;
• środki zgromadzone na rachunku otwartego lub pracowniczego funduszu emerytalnego każdego z małżonków;
• kwoty składek zewidencjonowanych na subkoncie, o którym mowa w art. 40a Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych.

Dziedziczenie przez małżonków

Majątek wspólny może mieć istotne znaczenie w przypadku, gdy małżonkowie zostają powołani do dziedziczenia. Ostateczną decyzję w tym zakresie podejmuje jednak spadkodawca, który musi jednoznacznie określić, komu i w jakiej części należy się masa spadkowa. Co do zasady bowiem przedmioty i prawa majątkowe nabyte w drodze dziedziczenia wchodzą w skład majątku osobistego danego spadkobiercy niezależnie od tego, czy posiada on majątek wspólny ze swoim małżonkiem. Innymi słowy, jeśli w danym małżeństwie nie istnieje rozdzielność majątkowa, to nabycie spadku przez jednego małżonka powoduje, że i tak nie wejdzie do majątku wspólnego w tym związku (chyba że spadkodawca wyraził odmienną wolę w tym zakresie).

Przykład 1.

Jan był dziadkiem Michaliny. Nie pozostawił po sobie żadnego spadku. Córka Jana (matka Michaliny) zmarła w młodym wieku, stąd tylko on opiekował się swoją wnuczką. Kiedy Michalina dorosła, wyszła za mąż za Bernarda – w ich małżeństwie obowiązywał ustrój majątkowej wspólności ustawowej (małżonkowie nie zawarli intercyzy i nie zamierzają nigdy tego robić w przyszłości). Michalina okazała się jedyną spadkobierczynią swojego dziadka – nabyła spadek z mocy ustawy. Wolą Jana od zawsze było, aby spadek przeszedł również na Bernarda, którego traktował jako swojego prawowitego wnuka. Niestety Jan nie sporządził w tym celu żadnego testamentu, jego prośby wysłuchała zaś wyłącznie sąsiadka zmarłego. W tej sytuacji Michalina nabędzie spadek po swoim dziadku na swój majątek osobisty, Bernard nie zostanie uznany za spadkobiercę, gdyż nie ma ku temu żadnych podstaw prawnych.

Przykład 2.

Iwona tuż przed śmiercią postanowiła sporządzić testament, na którego mocy do całości swojego spadku powoła wspólnie swoich najbliższych przyjaciół – małżeństwo Ewę i Marka. W oświadczeniu swojej ostatniej woli wyraźnie zaznaczyła, że spadek ma przypaść obojgu małżonkom (w ich związku obowiązywał ustrój majątkowej wspólności ustawowej). W tej sytuacji do dziedziczenia dojdzie zarówno Ewa, jak i Marek, cały spadek wejdzie zaś w skład ich majątku wspólnego.

Śmierć małżonka a majątek wspólny

Ustawowy ustrój wspólności majątkowej ma jeszcze jedno ważne znaczenie – po śmierci jednego z małżonków pozostawiona masa majątkowa nie przypada w całości żyjącemu małżonkowi. Wraz z chwilą śmierci męża lub żony majątek wspólny ustaje z mocy samego prawa, dochodzi wówczas do powstania wspólności udziałowej (najczęściej oznaczanej po połowie na rzecz każdego z małżonków). Śmierć jednego z małżonków nie powoduje więc, że dotychczasowy wspólny majątek przypadnie żyjącemu małżonkowi. Połowa takiego majątku trafi owszem w ręce żyjącego męża lub żony, druga połowa będzie jednak podlegała dziedziczeniu.

Przykład 3.

Maria i Kazimierz byli małżeństwem, w którym od samego początku obowiązywał majątkowy ustrój wspólności. W trakcie trwania ich związku nabyli do swojego majątku wspólnego dom z dużym ogrodem oraz zgromadzili 200 000 zł oszczędności. W lutym 2021 roku Kazimierz zmarł, co spowodowało ustanie majątku wspólnego z Marią – w tym zakresie nie trzeba było podejmować żadnych czynności, ponieważ ustanie wspólności odbyło się z mocy samego prawa. Małżonkowie mieli dwóch synów, którzy będą dziedziczyć wraz ze swoją matką – każdy po 1/3 części. Pamiętajmy jednak, że połowa mieszkania i połowa zgromadzonych oszczędności trafią z mocy prawa do Marii, bez potrzeby podejmowania dodatkowych czynności – ta część nie będzie podlegała dziedziczeniu. Do pozostałej połowy uprawnieni będą powołani do spadku spadkobiercy, w tym także żona Kazimierza. Dziedziczenie obejmie zatem tylko połowę domu i połowę oszczędności małżonków.

Majątek wspólny małżonków a testament

Posiadanie wspólnego majątku bardzo często powoduje powstanie błędnego przekonania, że małżonkowie mogą pozostawić po sobie jeden wspólny testament. W polskim porządku prawnym takie rozwiązanie jest całkowicie niedopuszczalne. Mimo że mąż i żona dysponują wspólnie określoną masą majątkową i nie przysługują im z tego tytułu żadne konkretne udziały, to nie mogą tworzyć wspólnego oświadczenia ostatniej woli. Ustawodawca wymaga bowiem, aby testamenty były tworzone wyłącznie przez jedną osobę – zakazane jest także sporządzanie testamentów przez pełnomocników. W praktyce oznacza to więc, że mąż i żona nie mogą sporządzić jednego wspólnego testamentu, w którym przekazaliby cały swój majątek osobisty określonym osobom (w tym sobie nawzajem).

Przykład 4.

Michał i Marlena są małżeństwem od 30 lat, nie mają jednak dzieci ani żadnej bliskiej rodziny. W ich związku obowiązuje ustrój majątkowej wspólności. Małżonkowie zadecydowali, że sporządzą jeden wspólny testament, w którym każde z nich powoła do spadku drugiego współmałżonka (tak, by w razie śmierci jednego, drugi mógł przejąć cały majątek na własność). Taki testament nie będzie jednak w świetle prawa ani skuteczny, ani ważny, ponieważ nie wolno w Polsce tworzyć testamentów wspólnych (bez względu na rodzaj ustroju majątkowego, który obowiązuje w danym związku). Po śmierci Michała lub Marleny testament nie wywoła żadnego skutku prawnego i dojdzie do dziedziczenia na zasadach ustawowych. Pozostawiona część majątku wspólnego przez zmarłego małżonka i tak trafi w ręce drugiego (tego, który pozostanie przy życiu). W opisanej sytuacji Michał i Marlena tak naprawdę nie muszą podejmować żadnych czynności, jeśli chcą, aby cały majątek trafił ostatecznie w ręce jedynego żyjącego małżonka (stanie się to z mocy samego prawa na zasadzie dziedziczenia ustawowego).

Podsumowanie

Majątek wspólny małżonków zasadniczo nie wpływa na kwestię nabycia spadku w istniejącym małżeństwie – w tym zakresie ostateczną rolę odgrywa wola spadkodawcy. Jeśli nie postanowi on inaczej, to spadek zostanie nabyty do majątku osobistego konkretnego małżonka, nawet jeśli w związku nie obowiązuje intercyza. Majątek wspólny nie uprawnia małżonków do sporządzania testamentu wspólnego, który jest w Polsce całkowicie zakazany. Z drugiej strony śmierć jednego z małżonków powoduje ustanie z mocy prawa ustawowej wspólności majątkowej, co skutkuje tym, że tylko połowa wspólnego majątku będzie podlegała dziedziczeniu – druga połowa należy się z mocy prawa żyjącemu małżonkowi i nie wchodzi w skład masy spadkowej.