Odpowiedzialność za zapis i polecenie testamentowe

Spadkodawca może zawrzeć w pozostawionym przez siebie testamencie wiele różnych dyspozycji, nie tylko tych, na podstawie których dane osoby zostają powołane do dziedziczenia. Testament może zawierać w swej treści także polecenie testamentowe oraz różnego rodzaju zapisy. Jak kształtuje się odpowiedzialność osób, które muszą wykonać takie rozrządzenia?

Testament a zapisy i polecenia

W rzeczywistości każdy testament niezależnie od swojej formy i treści może zawierać konkretne zapisy (zwykłe lub windykacyjne), a także polecenia. Nie ma znaczenia, czy taki dokument został sporządzony w zwykłej formie pisemnej, notarialnej, ustnej, urzędowej lub szczególnej (np. podróżnej). Co więcej, spadkodawca może postanowić, że jego testament będzie zawierał wyłącznie polecenie testamentowe lub zapis – powołanie do dziedziczenia nie musi mieć miejsca, aby takie rozrządzenia były skuteczne.

Zapis testamentowy

Zgodnie z treścią art. 968 Kodeksu cywilnego spadkodawca może przez rozrządzenie testamentowe zobowiązać spadkobiercę ustawowego lub testamentowego do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby (zapis zwykły). Spadkodawca może obciążyć zapisem zwykłym także zapisobiercę (dalszy zapis). 

Zapis zwykły nie jest jednak jedynym zapisem, który może pojawić się w testamencie. Ustawodawca wyróżnia jeszcze jeden rodzaj tej instytucji – zapis windykacyjny. Jak stanowi art. 9811 kc w testamencie sporządzonym w formie aktu notarialnego spadkodawca może postanowić, że oznaczona osoba nabywa przedmiot zapisu z chwilą otwarcia spadku (zapis windykacyjny). Przedmiotem zapisu windykacyjnego może być:

• rzecz oznaczona co do tożsamości,
• zbywalne prawo majątkowe,
• przedsiębiorstwo lub gospodarstwo rolne,
• ustanowienie na rzecz zapisobiercy użytkowania lub służebności,
• ogół praw i obowiązków wspólnika spółki osobowej.

Istotą zapisu windykacyjnego jest możliwość przekazania konkretnych praw lub rzeczy przez spadkodawcę dokładnie oznaczonej osobie, która nie musi być powołanym do dziedziczenia spadkobiercą.

Polecenie testamentowe

Zgodnie z treścią art. 982 kc spadkodawca może w testamencie włożyć na spadkobiercę lub na zapisobiercę obowiązek oznaczonego działania bądź zaniechania, nie czyniąc nikogo wierzycielem (polecenie). Polecenie testamentowe nie posiada majątkowego charakteru, jest w zasadzie wolą spadkodawcy, aby dana osoba postąpiła w określony sposób po śmierci testatora. Przyjmuje się, że polecenie testamesntowe nie ma charakteru wiążącego, ponieważ nie istnieje żadna sankcja prawna za jego niewykonanie – jeśli osoba obciążona poleceniem nie spełni woli zmarłego, to tak naprawdę nie możemy pociągnąć jej do żadnej odpowiedzialności. Jeśli obciążony poleceniem byłby spadkobiercą i nie wykona określonego zachowania, to nie można takiej osoby uznać za niegodną dziedziczenia.

Odpowiedzialność za zapis testamentowy

Zapis testamentowy (zwykły, dalszy lub windykacyjny) jest rozrządzeniem o charakterze majątkowym. W praktyce oznacza to, że osoba obciążona takim postanowieniem musi wykonać je zgodnie z dyspozycją zawartą w pozostawionym testamencie. Osoba, na której rzecz zapis został ustanowiony, może domagać się od obciążonego zapisem realizacji danego obowiązku (najczęściej będzie to wydanie rzeczy).

W braku odmiennej woli spadkodawcy zapisobierca może żądać wykonania zapisu niezwłocznie po ogłoszeniu testamentu. Jednakże zapisobierca obciążony dalszym zapisem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Jeżeli spadek przypada kilku spadkobiercom, zapis obciąża ich w stosunku do wielkości ich udziałów spadkowych, chyba że spadkodawca postanowił inaczej. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszego zapisu.

Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis, nie chce lub nie może być zapisobiercą, obciążony zapisem zostaje zwolniony od obowiązku jego wykonania, powinien jednak w braku odmiennej woli spadkodawcy wykonać dalsze zapisy. Zapisobierca obciążony obowiązkiem wykonania dalszego zapisu może zwolnić się od tego obowiązku także w ten sposób, że dokona bezpłatnie na rzecz dalszego zapisobiercy przeniesienia praw otrzymanych z tytułu zapisu albo przelewu roszczenia o jego wykonanie.

Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w braku odmiennej woli spadkodawcy zapis rzeczy oznaczonej co do tożsamości jest bezskuteczny, jeżeli rzecz zapisana nie należy do spadku w chwili jego otwarcia albo jeżeli spadkodawca był w chwili swej śmierci zobowiązany do zbycia tej rzeczy. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, do roszczeń zapisobiercy o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy, o zwrot pożytków lub o zapłatę ich wartości, jak również do roszczeń obciążonego zapisem o zwrot nakładów na rzecz stosuje się odpowiednio przepisy o roszczeniach między właścicielem a samoistnym posiadaczem rzeczy. Jeżeli przedmiotem zapisu jest rzecz oznaczona co do tożsamości, obciążony zapisem ponosi względem zapisobiercy odpowiedzialność za wady rzeczy jak darczyńca. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, obciążony powinien świadczyć rzeczy średniej jakości, uwzględniając przy tym potrzeby zapisobiercy. Jeżeli przedmiotem zapisu są rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, do odpowiedzialności obciążonego względem zapisobiercy za wady fizyczne i prawne rzeczy stosuje się odpowiednio przepisy o rękojmi przy sprzedaży. Jednakże zapisobierca może żądać od obciążonego zapisem tylko odszkodowania za nienależyte wykonanie zapisu albo dostarczenia zamiast rzeczy wadliwych rzeczy takiego samego gatunku wolnych od wad oraz naprawienia szkody wynikłej z opóźnienia.

Roszczenie z tytułu zapisu przedawnia się z upływem 5 lat od dnia wymagalności zapisu.

Odpowiedzialność za polecenie testamentowe

Odpowiedzialność za należyte wykonanie polecenia spadkodawcy spoczywa zarówno na spadkobiercy, jak i zapisobiercy. Zapisobierca obciążony poleceniem może powstrzymać się z jego wykonaniem aż do chwili wykonania zapisu przez spadkobiercę. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę.

Jeżeli osoba, na której rzecz został uczyniony zapis z obowiązkiem wykonania polecenia, nie chce lub nie może być zapisobiercą, spadkobierca zwolniony od obowiązku wykonania zapisu powinien w braku odmiennej woli spadkodawcy polecenie wykonać. Przepis ten stosuje się odpowiednio w wypadku, gdy polecenie obciąża dalszego zapisobiercę. Wykonania polecenia może żądać każdy ze spadkobierców, jak również wykonawca testamentu, chyba że polecenie ma wyłącznie na celu korzyść obciążonego poleceniem. Jeżeli polecenie ma na względzie interes społeczny, wykonania polecenia może żądać także właściwy organ państwowy.

W praktyce przymuszenie danej osoby do wykonania polecenia testamentowego jest często niemożliwe – takie rozrządzenie nie ma bowiem charakteru majątkowego i polega na określonym działaniu lub zaniechaniu (np. polecenie ukończenia studiów wyższych przez spadkobiercę, założenia rodziny, posiadania dzieci itd.).

Podsumowanie

Polecenie testamentowe i zapis testamentowy to rozrządzenia spadkowe, które mogą znaleźć się w każdym testamencie. Z racji majątkowego charakteru zapisu, osoby, które są uprawnione do jego otrzymania, mogą żądać jego realizacji na drodze sądowej. W przypadku polecenia testamentowego w praktyce nie jest to możliwe, ponieważ nie istnieją legalne środki prawne, które pozwalałyby przymusić oznaczoną osobę do konkretnego zachowania.