Kiedy pracownik może odmówić wykonania polecenia przełożonego?
Nawiązując stosunek pracy, pracownik zobowiązuje się do wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem. Obowiązek poddania się kierownictwu podlega jednak ograniczeniom. Czy pracownik może odmówić wykonania polecenia przełożonego?
Obowiązki pracownika
Zgodnie z art. 100 Kodeksu pracy pracownik jest obowiązany wykonywać pracę sumiennie i starannie oraz stosować się do poleceń przełożonych, które dotyczą pracy, jeżeli nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub umową o pracę.
Dalej Kodeks wymienia kluczowe obowiązki pracownicze, zaliczając do nich:
- przestrzeganie czasu pracy ustalonego w zakładzie pracy;
- przestrzeganie regulaminu pracy i ustalonego w zakładzie pracy porządku;
- przestrzeganie przepisów oraz zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów przeciwpożarowych;
- dbanie o dobro zakładu pracy, chronienie jego mienia oraz zachowywanie w tajemnicy informacji, których ujawnienie mogłoby narazić pracodawcę na szkodę;
- przestrzeganie tajemnicy określonej w odrębnych przepisach;
- przestrzeganie w zakładzie pracy zasad współżycia społecznego.
Granice obowiązku stosowania się do poleceń przełożonych wyznaczają następujące względy:
- polecenia muszą dotyczyć pracy,
- nie mogą być sprzeczne z przepisami prawa
- ani z umową o pracę.
Polecenie dotyczące pracy
Polecenie dotyczące pracy może dotyczyć w szczególności przydzielenia do realizacji określonych zadań, określenia sposobu ich wykonywania, terminów i kolejności realizacji, respektowania konkretnych wymagań w zakresie organizacji i dyscypliny pracy. Pracodawca musi zadbać o to, aby polecenie zostało pracownikowi skutecznie zakomunikowane.
Wydane zastępcy kierownika apteki polecenie udania się do komendy policji w celu rozpoznania należących do pracodawcy przedmiotów pochodzących z kradzieży w tej aptece jest poleceniem dotyczącym pracy.
Polecenia pracodawcy, które dotyczą pracy, a wykraczają poza jej rodzaj (ustalony zakres obowiązków), mogą tylko wyjątkowo dotyczyć innej pracy. Nie można bowiem na podstawie art. 100 kp obchodzić regulacji z art. 29 § 1 pkt 1 kp dotyczącej rodzaju umówionej pracy i w trybie polecenia zmienić pracownikowi pracę na inną niż określona w umowie. Przepis art. 100 kp stanowi regulację dotyczącą kierownictwa pracodawcy i podporządkowania pracownika, jednak zasadniczo tylko w zakresie umówionej pracy. Natomiast podporządkowanie się przez pracownika poleceniu wykraczającemu poza ten zakres może być wymagane jedynie w sytuacji uzasadnionej koniecznością wykonywania innej pracy, w sytuacji wyjątkowej.
W Kodeksie pracy określono dwa konkretne wyjątki od zasady, że pracownik ma obowiązek wykonywania tylko tych poleceń, które dotyczą umówionej pracy. Mamy z nimi do czynienia w przypadkach:
- powierzenia pracownikowi innej pracy niż określona w umowie o pracę na czas nieprzekraczający 3 miesięcy w roku kalendarzowym, gdy jest to uzasadnione potrzebami pracodawcy (art. 42 § 4 kp),
- powierzenia pracownikowi innej odpowiedniej pracy w czasie przestoju (art. 81 § 3 kp).
Podporządkowanie pracownika (art. 22 § 1 kp) może polegać na określeniu przez pracodawcę czasu pracy i wyznaczeniu zadań, natomiast co do sposobu ich realizacji pracownik ma pewien zakres swobody, zwłaszcza jeżeli wykonuje zawód twórczy.
Pracownik może odmówić wykonania polecenia przełożonego
Pracownik może odmówić wykonania polecenia wydanego przez przełożonego, tylko jeżeli wykracza ono poza ramy określone wspomnianymi już trzema kryteriami, czyli jeśli polecenie nie dotyczy pracy, jest sprzeczne z prawem lub niezgodne z umową o pracę.
Wynikający z art. 100 kp obowiązek pracownika sumiennej i starannej pracy, polegający także na dążeniu do uzyskiwania jak najlepszych wyników i przejawianiu odpowiedniej inicjatywy – nie może być rozumiany w ten sposób, że jego krytyczny stosunek do wydanych mu poleceń służbowych zwalnia go z powinności ich wykonania. Ocena bowiem, czy zadanie objęte poleceniem służbowym jest w interesie zakładu pracy zależy od kierownictwa zakładu. Odmienny pogląd prowadziłby do dezorganizacji pracy i podważałby zasady dotyczące jednoosobowego kierownictwa zakładem pracy. Nie ogranicza to – rzecz oczywista – prawa pracownika do krytycznej oceny i podejmowania inicjatyw, zmierzających do poprawy działalności jego zakładu pracy.
Przykład 1.
W umowie o pracę jako miejsce wykonywania pracy wskazano Kraków. Przełożony polecił pracownikowi, aby przez 6 miesięcy wykonywał pracę w oddziale firmy, w Gdańsku. Czy pracownik może odmówić?
Ma on prawo odmówić wykonania tego polecenia, ponieważ jest ono niezgodne z treścią zawartej przez niego umowy o pracę. W omawianym przypadku strony stosunku pracy mogłyby zmienić miejsce wykonywania pracy tylko w drodze zmiany umowy o pracę dokonanej w trybie przewidzianym w Kodeksie pracy (porozumienie stron albo wypowiedzenie warunków pracy).
Przykład 2.
Przełożony przekazał pracownikowi-magazynierowi polecenie, aby ten pokwitował przyjęcie do magazynu narzędzi, których faktycznie nie dostarczono, uzasadniając to w ten sposób, że i tak nikt się nie zorientuje. Pracownik odmówił. Czy miał takie prawo?
Niewykonanie wspomnianego polecenia było prawnie uzasadnione, gdyż postąpienie zgodnie z dyspozycją przełożonego wiązałoby się z naruszeniem prawa, które mogłoby nawet zostać uznane za przestępstwo poświadczenia nieprawdy wymienione w art. 271 Kodeksu karnego i zdefiniowane jako czyn osoby uprawnionej do wystawienia określonego dokumentu, która poświadcza w nim nieprawdę, co do okoliczności mającej znaczenie prawne.
Konsekwencje nieuzasadnionego niewykonania polecenia
Za niewykonaniem polecenia służbowego muszą stać zawsze dostateczne racje. Nieuzasadniona odmowa zastosowania się do dyspozycji przełożonego jest istotnym naruszeniem porządku i dyscypliny pracy, co upoważnia pracodawcę do stosowania wobec pracownika określonych sankcji.
Wymienić należy tu najpierw możliwość zastosowania wobec pracownika odpowiedzialności porządkowej, polegającej na nałożeniu na niego kary:
- upomnienia,
- nagany
- lub kary pieniężnej (art. 108 i nast. kp).
W poważniejszych przypadkach niewykonanie polecenia służbowego może być przyczyną uzasadniającą rozwiązanie przez pracodawcę umowy o pracę:
- za wypowiedzeniem (art. 32 kp);
- a nawet bez wypowiedzenia, z winy pracownika – jeżeli odmowa wykonania polecenia stanowi, w ocenie pracodawcy, ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych (art. 52 kp).
Zasadność ukarania pracownika lub rozwiązania z nim umowy o pracę z powodu niewykonania polecenia przełożonego, podlega – w przypadku sporu między pracownikiem a pracodawcą – ocenie sądu pracy.
Pracownik, który nie wykonuje bez uzasadnionej przyczyny poleceń przełożonego, nie może – nawet jeśli jest jedynym żywicielem rodziny – powoływać się na to, że wypowiedzenie umowy o pracę było sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Zarzut taki bowiem można postawić wówczas jedynie pod adresem pracownika.
Trudno byłoby wskazać bardziej podstawowy obowiązek pracowniczy niż wykonywanie poleceń przełożonych. Dlatego też każdy przypadek odmowy podporządkowania się takiemu poleceniu bardzo negatywnie wpływa na relację między stronami stosunku pracy. To powinno skłaniać pracodawców (przełożonych) do wydawania pracownikom tylko takich poleceń, które nie będą budzić kontrowersji dotyczących ich dopuszczalności.
