Dyżur pracowniczy a prawo do odpoczynku

Dyżur pracowniczy polega na pozostawaniu przez pracownika, na polecenie pracodawcy, w gotowości do wykonywania pracy, przy czym nie jest z góry wiadome, czy wystąpi konieczność jej świadczenia.

Dyżur w przepisach Kodeksu pracy

Zgodnie z art. 151⁵ § 1 kp pracodawca może zobowiązać pracownika do pozostawania poza normalnymi godzinami pracy w gotowości do wykonywania pracy wynikającej z umowy o pracę w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym przez pracodawcę (dyżur).

Jak wskazał Sąd Najwyższy – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w wyroku z 31 stycznia 1978 roku (I PRN 147/77), „dyżur nie wynika z odrębnego tytułu prawnego, lecz jest jednym z obowiązków pracowniczych, stanowi bowiem dodatkowe zadanie robocze po normalnych godzinach pracy, bez względu na to, czy zadanie to mieściło się w ramach uzgodnionego rodzaju pracy, czy też wykraczało poza ten rodzaj, przy czym w czasie dyżuru pracownik pozostaje tylko w stanie pogotowia i nie wykonuje równocześnie żadnych dodatkowych czynności”.

Rekompensata za dyżur

Czasu dyżuru nie wlicza się do czasu pracy, jeżeli podczas dyżuru pracownik nie wykonywał pracy (art. 151⁵ § 2 zdanie pierwsze kp). Tak więc za pełnienie dyżuru pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie za pracę na zasadach ogólnych ani wynagrodzenie i dodatek za pracę w godzinach nadliczbowych.

W art. 151⁵ § 3 kp przewidziano jednak rekompensatę za dyżur. Zgodnie z tym przepisem za czas dyżuru – z wyjątkiem dyżuru pełnionego w domu – pracownikowi przysługuje:

• czas wolny od pracy w wymiarze odpowiadającym długości dyżuru;
• a w razie braku możliwości udzielenia czasu wolnego – wynagrodzenie wynikające z jego osobistego zaszeregowania, określonego stawką godzinową lub miesięczną, a jeżeli taki składnik wynagrodzenia nie został wyodrębniony przy określaniu warunków wynagradzania – 60% wynagrodzenia.

Prawo do odpoczynku

Jak wynika z art. 132 kp, pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku (tzw. odpoczynek dobowy). Ze wspomnianego prawa nie może jednak korzystać pracownik:

• zarządzający w imieniu pracodawcy zakładem pracy;
• uczestniczący w akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii.

W tych dwóch przypadkach pracownikowi przysługuje, w okresie rozliczeniowym, równoważny okres odpoczynku.

Poza odpoczynkiem dobowym pracownikowi przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego (tzw. odpoczynek tygodniowy). W wymienionych wyżej dwóch przypadkach, w których pracownik nie korzysta z prawa do odpoczynku dobowego, a jedynie do równoważnego okresu odpoczynku, a także w przypadku zmiany pory wykonywania pracy przez pracownika w związku z jego przejściem na inną zmianę, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, tygodniowy nieprzerwany odpoczynek może obejmować mniejszą liczbę godzin, nie może być jednak krótszy niż 24 godziny. Odpoczynek tygodniowy powinien przypadać w niedzielę, z tym że w przypadkach dozwolonej pracy w niedzielę odpoczynek ten może przypadać w innym dniu niż niedziela (art. 133 § 1 i 2).

Dyżur a prawo do odpoczynku

W myśl art. 151⁵ § 2 zdanie drugie kp czas pełnienia dyżuru nie może naruszać prawa pracownika do odpoczynku, o którym mowa w art. 132 i 133 kp.

Przykład 1.
Pracownik, którego rozkład czasu pracy przewiduje wykonywanie pracy przez 5 dni w tygodniu, od poniedziałku do piątku, w godzinach od 8.00 do 16.00, otrzymał od pracodawcy polecenie pełnienia dyżuru, w jednym z dni pracy (środa), w siedzibie pracodawcy, w godzinach od 16.00 do 21.00. Ustalenie dyżuru w takim wymiarze umożliwiło pracownikowi skorzystanie z 11-godzinnego odpoczynku dobowego (24 godziny – 8 godzin pracy – 5 godzin dyżuru = 11 godzin odpoczynku dobowego). Pracodawca udzielił pracownikowi czasu wolnego za wspomniany dyżur w następnym dniu (czwartek), w godzinach od 11.00 do 16.00.

Przykład 2.
Pracownik świadczy pracę według takiego samego rozkładu czasu jak opisany w przykładzie 1. Pracodawca polecił pracownikowi pełnienie dyżuru w domu, w sobotę, w godzinach od 17.00 do 20.00. W czasie między 20.00 w sobotę a 8.00 w poniedziałek, co stanowi 36 godzin, pracownik nie miał poleconego wykonywania pracy ani pełnienia dyżuru. Zatem pracodawca zapewnił pracownikowi należny mu wypoczynek tygodniowy, który powinien wynosić co najmniej 35 godzin. W związku z tym, że dyżur był pełniony przez pracownika w domu, nie przysługuje mu za to rekompensata w postaci czasu wolnego ani wynagrodzenia.

Dyżur medyczny – przepisy szczególne

Od dyżuru w rozumieniu przepisów kp należy odróżnić dyżur medyczny, uregulowany w art. 95 Ustawy z dnia 15 kwietnia 2011 roku o działalności leczniczej, który stanowi, że do pełnienia dyżuru medycznego, czyli do wykonywania poza normalnymi godzinami pracy czynności zawodowych, mogą być zobowiązani:

• pracownicy wykonujący zawód medyczny i posiadający wyższe wykształcenie, zatrudnieni w podmiocie leczniczym wykonującym działalność leczniczą w rodzaju stacjonarne i całodobowe świadczenia zdrowotne;
• pracownicy wykonujący zawód medyczny, zatrudnieni w jednostkach systemu Państwowego Ratownictwa Medycznego, z wyłączeniem lotniczych zespołów ratownictwa medycznego.

Czas pełnienia dyżuru medycznego, w odróżnieniu od czasu dyżuru unormowanego w kp, wlicza się do czasu pracy.

Praca w ramach pełnienia dyżuru medycznego może być planowana również w zakresie, w jakim będzie przekraczać 37 godzin 55 minut (czyli tygodniową normę czasu pracy dla pracowników zatrudnionych w podmiocie leczniczym) na tydzień w przyjętym okresie rozliczeniowym.

Do wynagrodzenia za pracę w ramach pełnienia dyżuru medycznego stosuje się odpowiednio przepisy kp o wynagradzaniu za pracę w godzinach nadliczbowych, przy czym nie ma to zastosowania do lekarzy stażystów, których zasady wynagradzania określają odrębne przepisy.

Dyżur medyczny a prawo do odpoczynku

Zgodnie z art. 97 ustawy o działalności leczniczej pracownikowi objętemu przepisami wspomnianej ustawy przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku. Pracownikowi pełniącemu dyżur medyczny 11-godzinny okres odpoczynku powinien być udzielony bezpośrednio po zakończeniu pełnienia dyżuru medycznego.

W myśl wskazanego przepisu pracownikowi przysługuje również, w każdym tygodniu, prawo do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego. Jednak w przypadku uzasadnionym organizacją pracy pracownikowi pełniącemu dyżur medyczny przysługuje w każdym tygodniu prawo do co najmniej 24 godzin nieprzerwanego odpoczynku, udzielanego w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż 14 dni.

Podsumowując, zarówno pełnienie dyżuru regulowanego przepisami kp, jak i dyżuru medycznego, wiąże się z koniecznością zapewnienia pracownikowi odpowiedniego odpoczynku dobowego i tygodniowego. W obu przypadkach odpoczynek dobowy musi trwać co najmniej 11 godzin, a tygodniowy co najmniej 35 godzin, przy czym w określonych okolicznościach odpoczynek ten może być krótszy, lecz musi trwać przynajmniej 24 godziny.