Czym jest świadczenie w drodze wyjątku?

Prawo cywilne posługuje się różnymi pojęciami, dotyczy to także szeroko rozumianego świadczenia, które pojawia się w przypadku zobowiązań wynikających z umów lub innych zdarzeń. Świadczenie w drodze wyjątku dotyczy jednak zupełnie innego zakresu – czym jest i kiedy może być stosowane?

Pojęcie świadczenia

Przepisy prawa cywilnego definiują świadczenie jako zachowanie dłużnika zgodnie z treścią istniejącego zobowiązania. W zdecydowanej większości przypadków świadczenia przybierają formę pieniężną, choć są również i takie, które polegają na obowiązku konkretnego działania lub zaniechania. Świadczenie jest więc określonym zachowaniem wykonywanym przez jedną stronę stosunku prawnego na rzecz innego oznaczonego podmiotu.

Świadczenie w drodze wyjątku

Okazuje się, że nie tylko prawo zobowiązań może posługiwać się terminem świadczenia – robi to w zasadzie każda inna dziedzina prawna, jak choćby prawo karne (świadczenie skazanego na rzecz pokrzywdzonego), prawo podatkowe (świadczenie podatnika na rzecz Skarbu Państwa) lub administracyjne (świadczenia organów administracji państwowej – np. 500+). Świadczenia pojawiają się także w prawie ubezpieczeń społecznych, choć głównie pod postacią rent i emerytur wypłacanych przez ZUS.

Świadczenie w drodze wyjątku pojawia się w odniesieniu do prawa ubezpieczeń społecznych. Co do zasady ZUS wypłaca wszystkie formy wsparcia finansowego tylko wtedy, gdy wnioskodawca spełni konkretnie ustalone przesłanki – w przeciwnym wypadku następuje wydanie decyzji odmawiającej przydzielenie renty lub emerytury (względnie innego rodzaju świadczenia). Ustawodawca, biorąc jednak pod uwagę różne możliwe okoliczności spraw oraz losowe zdarzenia wnioskodawców i ich rodzin, wprowadził formę świadczenia w drodze wyjątku, które – jak wskazuje na to sama nazwa – jest wypłacane w szczególnych sytuacjach.

Świadczenie w drodze wyjątku obejmuje każde świadczenie, które może być wypłacone przez ZUS ubezpieczonemu lub członkom jego najbliższej rodziny, którzy nie spełnili wszystkich warunków do otrzymania wnioskowanego przez siebie świadczenia w normalnym trybie. Jest to możliwość otrzymania wsparcia finansowego (stałego lub okresowego) nawet wtedy, gdy wnioskodawca nie spełnia ku temu warunków.

Kiedy można starać się o świadczenie w drodze wyjątku?

Świadczenie w drodze wyjątku jest przyznawane na wniosek uprawnionej osoby – ZUS nie orzeka w tym zakresie z mocy samego prawa. Każda sprawa wymaga przeprowadzenia odrębnego postępowania, natomiast na wnioskodawcy ciąży obowiązek, że dane świadczenie powinno być mu wypłacane pomimo braku spełnienia wszystkich warunków do jego otrzymania.

Przyznanie świadczenia w drodze wyjątku może mieć miejsce np. wtedy, gdy wnioskodawcy brakuje niewiele czasu, który wymagany jest do otrzymania wnioskowanego wsparcia w normalnych warunkach. Pamiętajmy jednak, że aby skorzystać z tej możliwości, najpierw musimy uzyskać decyzję odmowną od ZUS-u. Dołączamy ją do wniosku o wypłatę wnioskowanego świadczenia w drodze wyjątku – należy przy tym możliwie jak najdokładniej uzasadnić, dlaczego dane świadczenie powinno być wypłacone, choć nie spełniamy warunków do jego otrzymania w normalnym trybie. 

Najczęstszym uzasadnieniem jest tutaj powoływanie się na ciężki stan rodzinny i majątkowy, brak pracy, trudną sytuację życiową (np. chorobę wnioskodawcy lub członka rodziny), a także na zasady współżycia społecznego. Sam wniosek nie podlega żadnej opłacie i musi być złożony wraz z oświadczeniem o stanie rodzinnym, majątkowym i o sytuacji materialnej sporządzanym na formularzu „Oświadczenie ERP-15”.

Przykład 1.

Michał jest studentem I roku dziennikarstwa i stara się o rentę rodzinną po swojej zmarłej mamie. Wsparcie finansowe jest mu niezbędne do życia, nie posiada żadnego zatrudnienia, a chce się dalej kształcić na wybranym kierunku. Matka Michała w chwili swojej śmierci miała 50 lat, co oznacza, że powinna posiadać co najmniej 5-letni okres składkowy i nieskładkowy w ostatnim 10-leciu przed dniem śmierci lub przed dniem złożenia o wypłatę renty rodzinnej przez Michała. Niestety posiadała ona 4,5-roczny okres składkowy, zabrakło jej 6 miesięcy odkładania składek. ZUS wydał decyzję odmawiającą przyznania renty rodzinnej Michałowi ze względu na brak wymaganego 5-letniego okresu składkowego. W tej sytuacji Michał może wystąpić z wnioskiem o przyznanie renty rodzinnej (świadczenia) w drodze wyjątku, powołując się na fakt niewielkiego okresu brakującego do uzyskania renty w normalnym trybie oraz tym, że spełnia wszystkie inne warunki niezbędne do przyznania mu tego świadczenia. Warto także, aby wskazał w swoim wniosku, że nie jest w stanie samodzielnie się utrzymać, a chce kontynuować studia, które pozwolą mu w przyszłości rozpocząć samodzielnie życie.

Kiedy organ może przyznać świadczenie w drodze wyjątku?

Samo złożenie wniosku o przyznanie świadczenia w drodze wyjątku nie oznacza, że dany organ uwzględni złożoną prośbę z urzędu. Konieczne jest wykazanie, że wnioskowane świadczenie jest po prostu należne ze względu na okoliczności danej sprawy. Przepisy ustawy co prawda nie wskazują, w jaki sposób należy oceniać składane wnioski (organ rozpatrujący wniosek ma w tym zakresie pełną dowolność i swobodę oceny), jednak robi to orzecznictwo.

Decyzja ws. świadczenia w drodze wyjątku

Organ, do którego kierowany jest wniosek o wydanie świadczenia w drodze wyjątku, może podjąć jedno z dwóch możliwych rozstrzygnięć w takiej sprawie:

• uznać wniosek za zasadny i przyznać świadczenie, którego domaga się dana osoba;
• wydać decyzję odmawiającą przyznania wnioskowanego świadczenia.

Pamiętajmy, że od każdego z ww. rozstrzygnięć nie przysługuje odwołanie – tak jak ma to miejsce w przypadku standardowych decyzji administracyjnej. Wnioskodawca ma jednak możliwość wniesienia wniosku do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrzenie jego sprawy (wniosek ten również jest wolny od jakichkolwiek opłat).

Podsumowanie

Świadczenie w drodze wyjątku jest świadczeniem wypłacanym przez ZUS w sytuacji, gdy wnioskodawca nie spełnia warunków do jego uzyskania w normalnym trybie, jednak ze względu na okoliczności konieczne jest jego przyznanie. Wniosek o świadczenie w drodze wyjątku wymaga uprzedniego uzyskania decyzji odmawiającej przyznania świadczenia w standardowym trybie, a następnie złożenia odpowiedniego uzasadnienia, które przekona organ o konieczności przyznania wnioskowanego wsparcia finansowego. W przypadku decyzji odmawiającej przyznania świadczenia w drodze wyjątku strona nie ma prawa do odwołania, może jednak wnieść wniosek do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrzenie sprawy.