Czym jest przyrost w prawie spadkowym?
Prawo spadkowe posługuje się wieloma różnymi instytucjami, spośród których najlepiej poznaną jest zachowek. Nieco inaczej wygląda sprawa z tzw. przyrostem, który dla większości spadkobierców i innych członków rodziny zmarłego wciąż pozostaje niejasnym zagadnieniem. Sprawdźmy więc, na czym polega przyrost w prawie spadkowym i kiedy możemy go stosować.
Dziedziczenie testamentowe i ustawowe
Polskie prawo spadkowe rozróżnia dwa rodzaje dziedziczenia:
- testamentowe, które może dotyczyć zarówno całości, jak i części masy spadkowej. Ma miejsce wtedy, gdy spadkobierca pozostawia po sobie ważny i skuteczny testament;
- ustawowe, które również może odnosić się zarówno do całości, jak i części masy spadkowej. Ma miejsce wtedy, gdy spadkobierca nie pozostawił po sobie żadnego testamentu, gdy pozostawiony testament okazał się w całości lub części nieważny albo gdy pozostawiony ważny testament odnosi się tylko do części masy spadkowej.
Rozgraniczenie sposobu dziedziczenia ma bardzo istotne znaczenie z punktu stosowania wielu instytucji prawa spadkowego, w tym także omawianego przyrostu.
Przyrost w prawie spadkowym
Zgodnie z treścią art. 965 Kodeksu cywilnego, jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział, w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów (przyrost).
Przyrost w prawie spadkowym jest więc instytucją, na podstawie której udział jednego spadkobiercy jest przekazywany pozostałym spadkobiercom. Pamiętajmy jednak, że przyrost można stosować wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego, a więc wtedy, gdy spadkodawca pozostawił po sobie ważny i skuteczny testament.
Art. 965 kc stanowiący, że jeżeli spadkodawca powołał kilku spadkobierców testamentowych, a jeden z nich nie chce lub nie może być spadkobiercą, to przeznaczony dla niego udział w braku odmiennej woli spadkodawcy, przypada pozostałym spadkobiercom testamentowym w stosunku do przypadających im udziałów ma zastosowanie również w sytuacji, gdy odpada dwóch lub więcej spadkobierców, ale pozostaje co najmniej jeden z powołanych.
Skoro „przyrost” nie zastępuje w wypadku odmiennej woli spadkodawcy, to odmienna wola spadkodawcy co do przyrostu może wynikać wprost w sytuacji przewidzianej w art. 963 KC, a więc kiedy spadkodawca powołał spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (tzw. podstawienie zwykłe) a także w wypadku tzw. podstawienia powierniczego przewidzianego przez art. 964 kc.
W wypadku zaś gdy spadkodawca nie skorzystał z uprawnień przewidzianych w powołanych przepisach jego odmienna wola tj. wyłączenie przyrostu musi wynikać z wykładni treści testamentu.
Zastosowanie przyrostu
Instytucja przyrostu może być stosowana wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego i to tylko w tym zakresie, w jakim miało dojść do dziedziczenia na podstawie testamentu. Innymi słowy, przyrostu nie możemy zastosować przy dziedziczeniu ustawowym i wtedy, gdy na mocy pozostawionego testamentu zostanie powołany jedyny spadkobierca.
Przykład 1.
Jan pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał dwóch sąsiadów – Karola w udziale do ⅓ i Maurycego w udziale do ⅔. Żaden z powołanych nie chce jednak nabyć spadku, ponieważ uważa, że należy się on najbliższej rodzinie zmarłego (odsuniętej od dziedziczenia żonie i córce Jana). Mężczyźni zgodnie postanowili odrzucić spadek, wskutek czego będziemy mieli do czynienia z dziedziczeniem ustawowym – spadkobiercami na mocy przepisów Kodeksu cywilnego będą żona Jana oraz jego córka. W tej sytuacji nie możemy mówić o przyroście, ponieważ udziały spadkowe Karola i Maurycego nie powodują powstania praw do spadku po stronie żony i córki spadkodawcy.
Przykład 2.
Jan pozostawił po sobie testament, w którym do całości spadku powołał swoich 3 synów – Michała w udziale do ¼, Jacka w udziale do ¼ oraz Kacpra w udziale do 2/4. Michał nie chce dziedziczyć po ojcu i odrzucił przypadający mu udział spadkowy. W tej sytuacji dojdzie do zastosowania instytucji przyrostu, dzięki czemu udział Michała (¼) zostanie przekazany na rzecz Jacka oraz Kacpra. Jacek otrzyma ostatecznie ⅓ masy spadkowej, natomiast Kacper ⅔.
Wyłączenie instytucji przyrostu
Przyrost pojawiający się w prawie spadkowym może zostać skutecznie wyłączony wolą spadkodawcy. Musi to jednak nastąpić w wyraźny sposób – w testamencie należy wówczas zawrzeć sformułowanie, że spadkodawca wyłącza przyrost, zaś w sytuacji, gdy spadkobierca testamentowy nie może lub nie będzie chciał dziedziczyć, to jego udział przypadnie spadkobiercom ustawowym.
Przyrost nie będzie miał miejsce także wtedy, gdy spadkodawca powołał w pozostawionym przez siebie testamencie spadkobiercę podstawionego. Zgodnie z treścią art. 963 kc można powołać spadkobiercę testamentowego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie). Taka regulacja musi jednak wyraźnie wynikać z treści pozostawionego testamentu (nie może być dorozumiana). Jeśli już jednak także spadkobierca podstawiony nie chce lub nie może dziedziczyć, a nie zostało przez testatora ustanowione podstawienie kolejnego stopnia, to zadziała mechanizm przyrostu.
Przykład 3.
Jadwiga pozostawiła po sobie testament, w którym do całości swojego spadku powołała 3 synów swoich sąsiadów – Igora, Kamila i Maurycego (każdego po ⅓ udziału). Dodatkowo kobieta wyraźnie zaznaczyła w swoim testamencie, aby instytucja przyrostu nie była nigdy stosowana. Najmłodszy syn Igor nie chce jednak przyjąć spadku po kobiecie, w związku z czym złożył oświadczenie przed sądem o jego odrzuceniu. W tej sytuacji udział spadkowy przypadający Igorowi zostanie przeznaczony do dziedziczenia spadkobiercom ustawowym Jadwigi. Kobieta pozostawiła po sobie męża i jedyną córkę, którzy nie zostali powołani do spadku na mocy testamentu. W tej sytuacji udział Igora wynoszący ⅓ przypadnie do podziału na pół pomiędzy męża i córkę spadkodawczyni – każda z tych osób otrzyma po ⅙ części spadku.
Ograniczenia przyrostu
Wielu przedstawicieli doktryny prawniczej uważa, że testator może nie tylko wyłączyć instytucję przyrostu, lecz także modyfikować jej zastosowanie. Innymi słowy, spadkodawca może ustalić warunki zastosowania omawianej instytucji. Przykładowo może postanowić, że przyrost będzie działał wyłącznie na rzecz określonych spadkobierców lub z ograniczeniem jego działania do części ułamkowej udziału spadkowego, co do którego pierwotny spadkobierca nie chciał lub nie mógł dziedziczyć; testator może także inaczej określić proporcje, w jakich następować ma przyrost.
Przykład 4.
Krystyna pozostawiła po sobie testament, w którym do całości spadku powołała Malwinę, Łukasza, Piotra i Sandrę. Kobieta nie chciała wyłączać instytucji przyrostu, jednak zadecydowała, że w przypadku, gdyby któraś z powołanych osób nie chciała lub nie mogła dziedziczyć, przypadający jej udział zostanie przekazany pozostałym spadkobiercom z wyłączeniem Sandry, która nie będzie mogła skorzystać z instytucji przyrostu. Taka możliwość jest prawnie dopuszczalna, ponieważ spadkobierca może zadecydować w testamencie, kiedy przyrost nie będzie stosowany i względem których spadkobierców.
Podsumowanie
Przyrost należy do instytucji prawa spadkowego, która może być stosowana wyłącznie w przypadku dziedziczenia testamentowego. W skrócie polega on na tym, że w sytuacji, gdy jeden ze spadkobierców testamentowych nie może lub nie chce dziedziczyć, przypadający mu udział przechodzi na pozostałych dziedziców testamentowych. Przyrost może być wyłączony wyraźną wolą spadkodawcy – musi wynikać z treści pozostawionego testamentu. Jednocześnie testator może ustanowić własne zasady stosowania tej instytucji, ograniczając ją np. do określonych spadkobierców lub wskazując, w jaki sposób nastąpi podział pozostawionego udziału spadkowego.
