Nieważność testamentu - kiedy ma miejsce?

Przepisy prawa cywilnego regulujące prawo spadkowe wskazują dwie odrębne podstawy powołania do dziedziczenia spadku po zmarłym. Pierwszą z nich jest dziedziczenie ustawowe, a drugą dziedziczenie testamentowe. Dziedziczenie testamentowe następuje, gdy bliska nam zmarła osoba sporządziła testament. Sporządzenie testamentu wyłącza dziedziczenie ustawowe, prowadząc do sytuacji, że majątek zmarłego dziedziczyć będą osoby wskazane w treści testamentu. Pojawia się pytanie, czy zawsze sporządzenie testamentu skutkuje wyłączeniem dziedziczenia ustawowego? Odpowiedzieć należy na nie przecząco, ponieważ mogą pojawić się sytuacje, w których wystąpi nieważność testamentu, a to z kolei prowadzi do powrotu do dziedziczenia ustawowego wbrew woli spadkodawcy.

Kiedy ma miejsce nieważność testamentu ze względu na stan wyłączający świadome lub swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli oraz jak to stwierdzić?

Przechodząc do wyjaśnienia wskazanych wyżej przesłanek stanowiących o nieważności testamentu, należy zauważyć, że wystąpienie u testatora, czyli osoby sporządzającej testament, stanu wyłączającego świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli może być spowodowane przede wszystkim: niedorozwojem umysłowym, chorobą psychiczną, innym, chociażby przemijającym, zaburzeniem czynności psychicznych, np. zaburzeniem wynikającym z nadużycia alkoholu, przedawkowania lekarstw. Dlatego, aby uznać nieważność testamentu, istotne jest, by stan wyłączający świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli istniał tylko w momencie składania przez spadkodawcę oświadczenia ostatniej woli.

Stwierdzenie, czy testament jest nieważny ze względu na sporządzenie go w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, wymaga wiedzy specjalistycznej, z czym wiąże się konieczność powołania przez sąd biegłego, który to oceni. W zależności od okoliczności faktycznych danej sprawy opinie w tym przedmiocie mogą wydawać biegli sądowi psycholodzy, jak też biegli lekarze sądowi z zakresu psychiatrii, neurologii, geriatrii, farmakologii. Fakt, że osoba, której sporządzona opinia dotyczy, nie żyje, nie stoi na przeszkodzie sporządzeniu opinii, choć oczywiste jest, że zbadanie stanu takiej osoby w chwili sporządzania testamentu jest utrudnione, dlatego też istotną rolę odgrywa dokumentacja medyczna spadkodawcy, ale również zeznania świadków.

Nieważność testamentu  ze względu na błąd testatora 

Z nieważnością testamentu ze względu na pozostawanie testatora w błędzie mamy do czynienia, kiedy testator sporządza testament pod wpływem mylnego wyobrażenia o rzeczywistym stanie rzeczy lub braku takiego wyobrażenia. Nieważność wystąpi bez względu na to, czy błąd dotyczy treści testamentu, czy innych okoliczności związanych ze sporządzeniem testamentu. Obojętne jest też, czy testator jest w błędzie co do faktu lub prawa oraz to, kto błąd wywołał i czy było to zawinione działanie. Znaczenie ma jedynie błąd istotny, czyli uzasadniający przypuszczenie, że gdyby testator nie działał pod wpływem błędu, nie sporządziłby testamentu o określonej treści.

Błąd może dotyczyć m.in.: osoby spadkobiercy lub zapisobiercy, przedmiotu przysporzenia albo innych okoliczności faktycznych lub prawnych.

Jednak mylne przekonanie spadkodawcy o składzie majątku, którym rozrządził, nie pozwala stwierdzić nieważności testamentu, jeśli nie zostaną spełnione pozostałe przesłanki prawnie doniosłego błędu.

Nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem groźby

Jeśli chodzi zaś o nieważność testamentu sporządzonego pod wpływem groźby, wskazać należy, że jest to pojęcie nieostre, gdyż przepisy prawa cywilnego nie definiują tego, jak należy je rozumieć. Przyjmuje się, że sporządzenie testamentu pod wpływem groźby ma miejsce, kiedy jakaś osoba komunikuje testatorowi zamiar wywołania negatywnych dla niego skutków, po to, aby w obawie przed nimi testator sporządził testament o określonej treści. Na gruncie prawa spadkowego groźba nie musi być poważna ani też zwrócona przeciw określonym dobrom osobistym albo majątkowym i uzasadniona. W tym przypadku musi ona prowadzić do sytuacji, kiedy to przyszły spadkodawca sporządza testament niezgodny z jego rzeczywistą wolą.

Przykład 1. 

Pani Anna zagroziła swojemu ojcu – pan Tomaszowi – że jeśli nie sporządzi testamentu zapisującego jej stanowiący jego własność dom, to go podpali. Pan Tomasz obawiał się, że córka może zrealizować swoją groźbę, bo zdarzyło się jej już niszczyć cudzą własność, dlatego sporządził testament, zapisując jej cały majątek. W takiej sytuacji pozostałe osoby mogące być spadkobiercami w toku postępowania spadkowego mogą podnosić zarzut nieważności testamentu sporządzonego pod wpływem groźby.

Termin do powołania się na nieważność testamentu

Sporządzenie testamentu w formie aktu notarialnego nie wyłącza możliwości stwierdzenia jego nieważności w oparciu na wyżej omówionych przesłankach. Zgodnie z postanowieniem Sądu Najwyższego z 25 czerwca 1985 roku (III CRN 181/85): „Okoliczność, że testament został sporządzony w formie aktu notarialnego, nie stoi na przeszkodzie udowadnianiu jego nieważności, przewidzianej w przepisie art. 945 kc”.

Przy czym wymienione w art. 945 § 1 kc przesłanki nieważności testamentu nie są jedynymi podstawami jego nieważności.

Inne podstawy nieważności testamentu

Nieważność testamentu może wynikać także z innych przepisów regulujących dziedziczenie. Zajdzie ona również w następujących sytuacjach:

1. sporządzenie testamentu wspólnego;
2. sporządzenia testamentu przez osobę, która nie ma zdolności do testowania, czyli nie posiada pełnej zdolności do czynności prawnej;
3. niedopełnienie wymagań co do formy testamentu.

Nieważność testamentu wspólnego

W art. 942 kc wprowadzony został zakaz sporządzania testamentów wspólnych, czyli takich, które zawierałyby rozrządzenie na wypadek śmierci więcej niż jednej osoby. Zakaz ten dotyczy następujących rodzajów testamentów: testamentu własnoręcznego, notarialnego, allograficznego, podróżnego oraz testamentów wojskowych.

Sporządzenie testamentu wspólnego powoduje nieważnością zawartych w nim rozrządzeń, zaś odwołanie lub nieważność jednego z dwóch lub kilku połączonych testamentów nie spowoduje, że pozostałe uznane zostaną za ważne.

Nieważność testamentu ze względu na brak zdolności do testowania

Za osoby niemające zdolności testowania uważa się osoby małoletnie, ubezwłasnowolnione całkowicie lub częściowo, ale również takie, dla których ustanowiono doradcę tymczasowego w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie. W sytuacji śmierci ww. osób dziedziczenie następuje zawsze na podstawie ustawy.

Osoba chcąca sporządzić testament musi mieć zdolność testowania w chwili dokonywania czynności jego sporządzania. Jeśli osoba taka po sporządzeniu testamentu utraci zdolność testowania, np. zostanie ubezwłasnowolniona, nie ma to wpływu na ważność wcześniej dokonanych czynności.

Bezwzględnie nieważna jest czynność prawna sporządzenia testamentu dokonana przez osobę niemającą zdolności testowania. Co istotne, prawo nie przewiduje możliwości potwierdzenia przez testatora sporządzonego testamentu po uzyskaniu zdolności testowania.

Kiedy i w jaki sposób podnieść zarzut nieważności testamentu

W sytuacji gdy mamy uzasadnione podejrzenia co do wystąpienia nieważności sporządzonego przez spadkodawcę testamentu, powinniśmy się powołać na nieważność testamentu w toku postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku. Choć zgodnie z nadal aktualną uchwałą Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów będącej zasadą prawną z 30 grudnia 1968 roku (III CZP 103/68): „Powództwo o ustalenie nieważności testamentu jest dopuszczalne. Jednakże brak jest interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, jeżeli interes ten może być zaspokojony w innym postępowaniu, w szczególności w postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku”, oznacza to nic innego, jak możliwość wytoczenia powództwa o ustalenie nieważności testamentu na podstawie art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego, gdy nie można ustalić nieważności w postępowaniu dotyczącym stwierdzenie praw do spadku. Najprościej rzecz ujmując, spadkobiercy czy osoby uprawnione do zachowku mogą kwestionować ważność testamentu w toku sprawy o stwierdzenie nabycia spadku lub w postępowaniu o uchylenie lub zmianę postanowienia dotyczącego stwierdzenia nabycia spadku, zaś inne podmioty, które nie mają prawa do uczestnictwa w ww. sprawach jak np. wierzyciele spadkodawcy czy jego dłużnicy, mogą wystąpić z powództwem o ustalenie do sądu.

Niedochowanie wymogów formy różnego rodzaju testamentów a ich nieważność

Jeśli chodzi o nieważność testamentu z powodu niedochowania jego formy, to wskazać należy, że każdy rodzaj testamentu wymaga spełnienia różnych wymogów dla swej ważności.

Testament własnoręczny musi zostać napisany odręcznie przez spadkodawcę, opatrzony podpisem spadkodawcy i datą sporządzenia. Brak spełnienia któregokolwiek z ww. wymogów skutkuje nieważnością testamentu własnoręcznego. Wyjątek stanowi jedynie sytuacja, gdy brak wprawdzie daty sporządzenia testamentu, ale nie wywołuje to wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzenia testamentu, co do treści testamentu lub co do wzajemnego stosunku kilku testamentów.

W przypadku testamentu notarialnego nad zachowaniem wymogów formalnych czuwa notariusz, jednak może zdarzyć się sytuacja, kiedy to testament notarialny okaże się nieważny, ze względu na to, że testator nie złożył oświadczenia woli, a tylko wcześniej przygotowany przez notariusza i spadkobiercę dokument – po jego odczytaniu – podpisał.

W przypadku testamentu allograficznego – ustnego – testator może sporządzić testament w ten sposób, że w obecności dwóch świadków oświadczy swoją ostatnią wolę ustnie wobec wójta (burmistrza, prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy lub kierownika urzędu stanu cywilnego. Oświadczenie złożone w obecności ww. osób spisuje się w protokole z podaniem daty jego sporządzenia, a sam protokół odczytuje się spadkodawcy w obecności świadków. Spadkodawca, świadkowie i urzędnik podpisują tak sporządzony protokół. Brak możliwości podpisania przez spadkodawcę protokołu winien być odnotowany z podaniem przyczyny braku podpisu. Osoby głuche lub nieme nie mogą sporządzić testamentu allograficznego ustnego. Naruszenie wymogów formalnych przewidzianych dla testamentu ustnego skutkuje jego nieważnością.

Testament podróżny może zostać sporządzony podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Jego istota polega na tym, że spadkodawca składa swoje oświadczenie przed dowódcą statku lub jego zastępcą w obecności dwóch świadków. Złożone oświadczenie podlega spisaniu z podaniem daty. Pismo to jest odczytane w obecności świadków, po czym jest podpisywane przez spadkodawcę, świadków oraz dowódcę statku lub jego zastępcę Jeżeli spadkodawca nie może podpisać pisma, należy w nim podać przyczynę braku podpisu spadkodawcy. Brak spełnienia tych wymogów skutkuje nieważnością testamentu podróżnego.

Testament szczególny ustny to oświadczenie woli spadkodawcy złożone na najmniej trzech świadków, w następujących sytuacjach: w razie istnienia obawy rychłej śmierci lub jeżeli wskutek szczególnych okoliczności zachowanie zwykłej formy testamentu jest niemożliwe lub bardzo utrudnione. Testament ten jest potwierdzony w ten sposób, że oświadczenie spadkodawcy przed upływem roku od jego złożenia jest spisywane przez świadka lub osobę trzecią, z podaniem miejsca i daty oświadczenia oraz miejsca i daty sporządzenia pisma, a pismo to podpiszą spadkodawca i dwaj świadkowie albo wszyscy świadkowie. Treść testamentu ustnego może zostać potwierdzona również w ten sposób, że ciągu sześciu miesięcy od dnia otwarcia spadku świadkowie (wszyscy – wyjątkowo wystarczy dwóch) złożą zgodne zeznania przed sądem. Niespełnienie powyższych wymogów skutkuje nieważnością tego rodzaju testamentu.

Jak widać, przepisy prawa przewidują wiele podstaw do uznania testamentu za nieważny, dlatego w każdej sprawie spadkowej należy sprawdzić, czy nie zachodzi nieważność testamentu, gdyż ma to znaczenie przy ustalaniu spadkobierców zmarłego spadkodawcy.