Rozwód małżonków zamieszkujących poza Polską – czy sąd w Polsce jest do tego właściwy?

Przywykliśmy do tego, że wiele osób w poszukiwaniu lepszego życia, ale przede wszystkim ze względu na lepsze zarobki decyduje się na wyjazd za granicę. Często takie osoby pozostawiają rodzinę w Polsce lub wyjeżdżają wspólnie z małżonkiem budować lepszą przyszłość. W dzisiejszych czasach małżeństwa nie są tak trwałe, jak miało to miejsce kilkadziesiąt lat wcześniej i częściej dochodzi do rozstań małżonków. Każdy z nas ma w rodzinie lub wśród znajomych kogoś, kto jest już po rozwodzie bądź w jego trakcie. Pojawia się pytanie, jaki sąd jest właściwy do orzeczenia rozwodu, kiedy jeden lub oboje małżonkowie przebywają za granicą? Jak przebiega rozwód małżonków zamieszkujących poza Polską? W treści niniejszego artykułu postaramy się wyjaśnić, do jakiego sądu skierować pozew o rozwód w przypadku zamieszkiwania małżonka lub małżonków poza Polską.

Jurysdykcja sądu polskiego w sprawie o rozwód

Przykład 1.

Pani Maria i pan Józef mają obywatelstwo polskie i mieszkają również w Polsce. Przez jakiś czas małżonkowie mieszkali w Niemczech. W takim wypadku jedynie właściwym sądem do przeprowadzenia sprawy rozwodowej jest sąd polski. Nie ma tu możliwości wyboru pomiędzy sądem polskim a sądem państwa obcego.

Rozwód z małżonkiem zamieszkującym poza Polską

Należy wyróżnić sytuację, kiedy jeden z małżonków ma miejsce zamieszkania za granicą.

W myśl przepisów polskiego prawa cywilnego miejscem zamieszkania osoby fizycznej jest miejscowość, w której osoba ta przebywa z zamiarem stałego pobytu.

Nie należy mylić miejsca zamieszkania z miejscem zameldowania. Meldunek nie przesądza o tym, gdzie dana osoba ma miejsce zamieszkania. Obowiązek meldunkowy wynika jedynie z ustawy o ewidencji ludności i nie musi być tożsamy z aktualnym miejscem zamieszkania.

Przykład 2.

Pan Stanisław zameldowany jest w Białymstoku. Od kilku lat pracuje w Warszawie, a w ostatnim czasie kupił tam mieszkanie. Jego miejscem zamieszkania będzie Warszawa, a nie Białystok

Jeśli małżonek pracuje za granicą, ale mieszka w hotelu lub wynajętym pokoju i bardzo często wraca do kraju do rodziny, gdzie ma dom, to jego miejsce zamieszkania będzie w Polsce.

Jeżeli małżonek ma za granicą pracę i własne mieszkanie lub mieszkanie wynajmowane przez długi czas, a do kraju wraca na święta, to miejscem zamieszkania nie będzie Polska, tylko kraj jego pobytu.

Przykład 3.

Małżonkowie wspólnie zamieszkiwali w Warszawie. Pan Jan wyjechał do pracy do Norwegii. Więzi łączące małżonków uległy rozwiązaniu, dlatego pan Jan zdecydował się złożyć pozew o rozwód. Pani Anna – żona pana Jana przeprowadziła się w tym czasie do Lublina. W takiej sytuacji sądem właściwym do rozpoznania sprawy będzie Sąd Okręgowy w Lublinie. Gdyby pani Anna nadal zamieszkiwała w Warszawie, wówczas sądem właściwym do orzekania w sprawie rozwodu byłby Sąd Okręgowy w Warszawie. Jeśli małżonek pozwany nie ma miejsca zamieszkania w kraju, sądem właściwym do rozpoznania sprawy o rozwód będzie sąd okręgowy miejsca zamieszkania powoda.

Przykład 4.

Pani Maria zamieszkuje w Stanach Zjednoczonych, gdzie ma własny dom i pracę. Jej mąż – pan Józef mieszka w Polsce w Lublinie. Pan Józef za namową swojej rodziny zdecydował się wnieść o rozwód, gdyż małżeństwo stron istnieje tylko formalnie. Małżonkowie nawet nie utrzymują kontaktów. Ich statnim wspólnym miejscem zamieszkania był Przemyśl. Z uwagi na to, że żadne z nich nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu w okręgu sądu właściwego ze względu na ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, a pani Maria nie ma na terenie Polski miejsca zamieszkania, sądem właściwym będzie sąd miejsca zamieszkania powoda, czyli w tym wypadku Sąd Okręgowy w Lublinie.

Przykład 5.

Pani Maria mieszka w Poznaniu. Na życie zarabia, wyjeżdżając na sezonowe zbiory warzyw do Niemiec. Pan Józef – jej mąż również zamieszkuje w Polsce, ale w Łodzi, gdzie przeprowadził się, aby opiekować się chorą matką. Małżonkowie nie utrzymują kontaktów, a ich małżeństwo istnieje tylko formalnie. Ich ostatnim wspólnym miejscem zamieszkania była Warszawa. Z uwagi na to, że żadne z nich nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu w okręgu sądu właściwego ze względu na ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, a pani Maria ma na terenie Polski miejsce zamieszkania, sądem właściwym będzie sąd miejsca zamieszkania pozwanej, czyli w tym wypadku Sąd Okręgowy w Poznaniu.

Rozwód małżonków zamieszkujących poza Polską

Trzeba wyróżnić sytuację, kiedy oboje małżonkowie mają miejsce zamieszkania za granicą.

Gdy są oni obywatelami polskimi, a żadne z nich nie ma w Polsce miejsca zamieszkania, to rozwód i tak jest możliwy przed polskim sądem, choćby którekolwiek z nich posiadało jeszcze inne obywatelstwo.

Małżonek może sam zawnioskować o wyznaczenie konkretnego sądu do przeprowadzenia postępowania rozwodowego, np. sądu, do którego najdogodniej będzie stronom się stawić na rozprawę. Wybór taki trzeba oczywiście uzasadnić.

Należy wskazać na postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 19 lipca 2019 roku (sygn. V CO 173/19), w którym wskazano: „Stosownie do art. 45 kpc Sąd Najwyższy oznacza sąd, przed który należy wytoczyć powództwo, jeżeli w myśl przepisów kpc nie można na podstawie okoliczności sprawy ustalić właściwości miejscowej. Przed wytoczeniem powództwa z inicjatywą oznaczenia sądu może wystąpić powód, a po wytoczeniu powództwa także sąd, do którego sprawa została skierowana, jeżeli stwierdzi niemożność przekazania sprawy sądowi właściwemu z powodu braku podstaw pozwalających na określenie właściwości miejscowej (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 maja 1976 roku, II CO 3/76, OSNCP 1977, Nr 2, poz. 30). W obu wypadkach – zarówno wówczas, gdy wniosek składa powód, jak i wtedy, kiedy czyni to sąd – wykazane muszą być przyczyny uzasadniające oznaczenie sądu na podstawie art. 45 kpc. W przeciwnym razie Sąd Najwyższy odmawia oznaczenia sądu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z 29 maja 2018 roku, III CO 56/18). Przedstawienie okoliczności, które świadczyłyby o wystąpieniu stanu rzeczy wypełniającego hipotezę normy wynikającej z art. 45 kpc, należy do tego, kto występuje z wnioskiem o oznaczenie sądu właściwego”.

Przykład 6.

Pani Maria zamieszkuje w Stanach Zjednoczonych, gdzie ma własny dom i pracę. Jej mąż – pan Józef mieszka w Szwecji. Pan Józef za namową swojej rodziny zdecydował się wnieść o rozwód, gdyż małżeństwo stron istnieje tylko formalnie. Małżonkowie nawet nie utrzymują kontaktów. Ich ostatnim wspólnym miejscem zamieszkania był Przemyśl. Z uwagi na to, że żadne z nich nie ma miejsca zamieszkania lub zwykłego pobytu w okręgu sądu właściwego ze względu na ostatnie wspólne miejsce zamieszkania, a pani Maria oraz pan Józef nie mają na terenie Polski miejsca zamieszkania, mężczyzna zdecydował się skierować pozew do Sądu Okręgowego w Warszawie. W treści pozwu pan Józef wskazał, że będzie im najdogodniej stawić się na rozprawie w tym sądzie z uwagi na bezpośrednie loty zarówno ze Szwecji, jak i Stanów Zjednoczonych. Sąd Okręgowy w Warszawie zwrócił się do Sądu Najwyższego o wyznaczenie sądu właściwego do rozpoznania sprawy. Sąd Najwyższy przychylił się do argumentacji pana Józefa zawartej w pozwie i wyznaczył Sąd Okręgowy w Warszawie do orzekania w sprawie.

Stawiennictwo na rozprawie rozwodowej małżonka zamieszkującego poza Polską

Jednocześnie strona powodowa, która nie będzie miała możliwości osobistego stawiennictwa na pierwszej rozprawie rozwodowej, powinna usprawiedliwić swoją nieobecność, choć najlepiej, jeśli ustanowi do jej reprezentowania profesjonalnego pełnomocnika w osobie adwokata lub rady prawnego. Pozwoli to uniknąć zawieszenia postępowania i przyspieszy rozpoznanie sprawy.

Podjęcie zawieszonego na tej podstawie postępowania następuje na wniosek powoda, jednak nie wcześniej niż po upływie trzech miesięcy od dnia zawieszenia postępowania.

W razie niezgłoszenia takiego wniosku w ciągu roku po zawieszeniu sąd umorzy postępowanie. Umorzenie wywołuje takie same skutki jak umorzenie postępowania zawieszonego na zgodny wniosek stron lub z powodu ich niestawiennictwa.

W każdej sprawie o rozwód lub o separację sąd zarządza przeprowadzenie dowodu z  przesłuchania stron. Jednakże z ważnych przyczyn może on poprzestać tylko na przesłuchaniu jednego z małżonków, np. gdy drugi małżonek mieszka za granicą.

W takich sytuacjach może się zdarzyć, że sąd wyda wyrok rozwodowy bez przesłuchiwania obojga małżonków o ile jedno z nich mieszka daleko od Polski, a drugie stawi się w sądzie i zostanie przesłuchane.

Rozprawa online odbywa się w taki sam sposób jak rozprawa bezpośrednio przed sądem z tą różnicą, że strony łączą się z sądem za pośrednictwem komputera wyposażonego w mikrofon i kamerę z dowolnie przez nich wybranego miejsca.

W przypadku małżonków mieszkających poza granicami kraju rozwiązanie to pozwala nie tylko zaoszczędzić czas, ale i koszty związane ze stawiennictwem przed sądem.