Rozwód kościelny – kiedy możliwe jest stwierdzenie nieważności małżeństwa?

Ślub konkordatowy w obrządku katolickim jest w naszym kraju najczęściej wybieraną formą zawarcia małżeństwa. Z jednej strony wynika to z faktu, że społeczeństwo polskie w przeważającej większości jest wyznania katolickiego, a także iż ślub ten pozwala na ograniczenie formalności, jakie powstałyby przy osobnym organizowaniu ślubu cywilnego i wyznaniowego. Jeżeli jednak małżonkowie uznają, że ich związek nie ma przyszłości i postanowią się rozstać, rozwód nie będzie już dotykał łącznie kwestii świeckich i duchownych. Prawo polskie pozwala jedynie na orzeczenie rozwodu cywilnego, natomiast prawo kanoniczne nie przewiduje takiej instytucji. Tzw. rozwód kościelny w rzeczywistości stanowi orzeczenie w przedmiocie stwierdzenia nieważności małżeństwa. Jego procedura i przesłanki są inne aniżeli te uregulowane Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym.

Zawarcie małżeństwa konkordatowego zostało umożliwione na podstawie Konkordatu między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską podpisanego w Warszawie 28 lipca 1993 roku. Rozwód kościelny możliwy jest natomiast na podstawie przepisów art. 1055 i nast. Kodeksu prawa kanonicznego (dalej jako KPK).

Rozwód kościelny – co przez to rozumieć?

Zgodnie z art. 1141 KPK małżeństwo zawarte i dopełnione nie może być rozwiązane żadną ludzką władzą i z żadnej przyczyny oprócz śmierci. Należy rozumieć przez to, że raz przyjęty sakrament małżeństwa nie może zostać rozwiązany czy odwołany. W mowie potocznej, ale również w debacie publicznej, przyjęły się pojęcia takie jak rozwód kościelny czy unieważnienie małżeństwa kościelnego. W rzeczywistości przeprowadzenie takich procedur jest niemożliwe. Małżeństwo kościelne ważnie zawarte jest nierozerwalne, jednakże istnieją przypadki, kiedy mimo przeprowadzenia obrządku i podpisania potrzebnej dokumentacji okazuje się, iż istniały przeszkody do jego zawarcia. W takim wypadku małżeństwo – z punktu widzenia Kościoła – uważa się za niebyłe i nieistniejące. Mimo nieważności ślubu strony nie mogą same tego uznać i zachowywać się jak gdyby nigdy nie były małżeństwem. Jeżeli dojdzie do zaistnienia wady udzielonego sakramentu, należy przeprowadzić proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa.

Przeszkody stanowiące o nieważności ślubu

Kodeks prawa kanonicznego wyróżnia szereg przesłanek, tzw. przeszkód zrywających, których ziszczenie stanowi o niemożności zawarcia małżeństwa. Ślub zawarty mimo wystąpienia którejś z nich jest nieważny. Kodeks prawa kanonicznego wyróżnia m.in. te wskazane poniżej.

Wiek małżonków

Zgodnie z art. 1083 § 1 KPK ważnego małżeństwa nie może zawrzeć mężczyzna przed ukończeniem 16. roku życia oraz kobieta przed ukończeniem 14. roku. Jednocześnie w § 2 wskazano, iż Konferencja Episkopatu ma prawo ustalić wyższy wiek do zawarcia małżeństwa. W Polsce skorzystano z tej możliwości. Małżeństwo można zawrzeć dopiero po ukończeniu 18. roku życia. W wyjątkowych wypadkach i za zgodą sądu opiekuńczego w związek małżeński może wejść kobieta, która ukończyła lat 16.

Niezdolność płciowa

Kolejno art. 1084 KPK wskazuje, iż niezdolność dokonania stosunku małżeńskiego uprzednia i trwała, czy to ze strony mężczyzny, czy kobiety, czy to absolutna, czy względna, czyni małżeństwo nieważnym z samej jego natury. Chodzi tu o tzw. konsumpcję małżeństwa. Jeżeli którakolwiek ze stron ukryła fakt impotencji, ślub uważa się za nieważny. Należy jednak podkreślić, iż niepłodność nie wzbrania zawarcia małżeństwa ani nie powoduje jego nieważności.

Poligamia

Osoba związana ważnym węzłem małżeńskim, nawet niedopełnionym, nie może zawrzeć nowego związku małżeńskiego (art. 1085 KPK). Kościół nie zezwala na zawarcie nowego małżeństwa za życia współmałżonka. Oznacza to, że nawet rozpad pożycia małżeńskiego i rozwód cywilny nie stanowią o nieważności ślubu kościelnego, przez co niemożliwym staje się przyjęcie nowego sakramentu.

Brak ochrzczenia

Zgodnie z § 1 art. 1086 KPK nieważne jest małżeństwo między dwiema osobami, z których jedna została ochrzczona w Kościele katolickim lub była do niego przyjęta, a druga jest nieochrzczona. Jednocześnie § 2 pozwala dyspensować takie małżeństwo przez ordynariusza (np. biskupa), jeśli istnieje słuszna i rozumna przyczyna.

Posiadanie święceń

Małżeństwa w świetle prawa kanonicznego nie zawrze również osoba, która otrzymała święcenia lub związana została wieczystym ślubem publicznym czystości w instytucie zakonnym (art. 1087 i 1088 KPK). Oznacza to, że każda osoba duchowna oraz osoba konsekrowana (zakonnica i zakonnik) nie może zawrzeć ważnego małżeństwa. Jednocześnie przeszkoda ta ustaje w wypadku orzeczenia wyroku w przedmiocie stwierdzenia nieważności święceń albo wydania dyspensy przełożonego duchownego.

Uprowadzenie jednej ze stron

Małżeństwo zawarte pomiędzy mężczyzną i kobietą uprowadzoną lub choćby przetrzymywaną z zamiarem zawarcia z nią małżeństwa jest uważane za nieważne (art. 1089 KPK). Możliwe jest natomiast przyjęcie sakramentu w przypadku, gdy kobieta uwolniona od porywacza oraz znajdująca się w miejscu bezpiecznym i wolnym sama swobodnie wybierze to małżeństwo.

Morderstwo małżonka

Zgodnie z art. 190 KPK kto ze względu na chęć zawarcia małżeństwa z określoną osobą zadaje śmierć jej współmałżonkowi lub własnemu, nie może ważnie zawrzeć ślubu kościelnego. Nieistotne będzie również usiłowanie zawarcia małżeństwa przez osobę, która poprzez fizyczny lub moralny współudział spowodowała śmierć współmałżonka.

Więzi rodzinne

Niemożliwym jest zawarcie małżeństwa przez osoby spokrewnione ze sobą w linii prostej, tj. między wszystkimi wstępnymi (przodkami) i zstępnymi (potomkami), zarówno naturalnego i prawego (przysposobienie) pochodzenia (art. 1091 KPK). W linii bocznej nieważność dotyka krewnych aż do czwartego stopnia włącznie. Jednocześnie KPK nie zezwala na małżeństwo, jeśli istnieje wątpliwość, czy strony są spokrewnione w jakimś stopniu linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej.

Przeszkodę stanowi również powinowactwo w linii prostej we wszystkich stopniach (art. 1092 KPK). Powinowactwo jest stosunkiem prawnorodzinnym łączącym jednego małżonka z krewnymi drugiego. W stosunek małżeński nie mogą wstąpić także osoby, które są ze sobą związane pokrewieństwem prawnym powstałym z adopcji, w linii prostej lub w drugim stopniu linii bocznej (art. 1094 KPK).

Przyzwoitość publiczna

Na mocy art. 1093 KPK przeszkodę w przyjęciu sakramentu stanowi przyzwoitość publiczna. Powstaje ona z nieważnego małżeństwa po rozpoczęciu życia wspólnego albo z notorycznego lub publicznego konkubinatu. Powoduje zaś nieważność małżeństwa w pierwszym stopniu linii prostej między mężczyzną oraz krewnymi kobiety i odwrotnie.

Instytucja ta nie ma uregulowania w prawie świeckim, została stworzona na potrzeby prawa kanonicznego. Ma na celu chronić przed zgorszeniem społeczność wiernych. Przeszkoda powstaje, gdy w pierwszym stopniu pokrewieństwa w linii prostej zaistnieje związek uczuciowy pomiędzy mężczyzną i krewnymi konkubiny albo pomiędzy kobietą i krewnymi konkubenta. W uproszczeniu oznacza, iż małżeństwa nie może zawrzeć mężczyzna z córką lub matką swojej konkubiny oraz kobieta z synem lub ojcem swojego konkubenta.

Wady zgody małżeńskiej

Oprócz wskazanych wyżej przeszkód do zawarcia ślubu KPK wskazuje również na wady oświadczeń woli małżonków, które mogą prowadzić do „unieważnienia” małżeństwa. Osoba, która jest nieświadoma samego aktu przyjęcia sakramentu zaślubin lub skutków z tym związanym, może domagać się stwierdzenia nieważności małżeństwa. W tej kwestii prawo kanoniczne w art. 1095 wskazuje na:

• brak wystarczającego używania rozumu – chodzi tu o osoby z niedorozwojem umysłowym oraz cierpiące na choroby psychiczne typu schizofrenia czy choroba dwubiegunowa;

• poważny brak rozeznania oceniającego – taki stan może powodować m.in. nerwica, psychoza, psychopatia;

• niezdolność z przyczyn natury psychicznej do podjęcia istotnych obowiązków małżeńskich – należy przez to rozumieć wszelkie dolegliwości, które nie pozwalają małżonkowi na dopełnienie obowiązków małżeńskich. Niezdolność taką może powodować nimfomania, masochizm, narcyzm, homoseksualizm, transseksualizm, pedofilia, a także głęboki alkoholizm, narkomania oraz uzależnienie od hazardu;

• złożenie oświadczenia pod wpływem błędu co do osoby małżonka lub na skutek podstępu.

Procedura stwierdzenia nieważności małżeństwa

Uzyskanie orzeczenia o nieważności małżeństwa kościelnego poprzedzane jest zawsze procesem prowadzonym przed sądem kościelnym. Postępowanie to odbywa się zasadniczo wyłącznie w oparciu o prawo kanoniczne. Procedura w przedmiocie stwierdzenia nieważności małżeństwa skupia się na ocenie tego, czy na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego dany związek małżeński miał prawo zaistnieć, czy też należy traktować go jak nigdy niezawarty.

W ramach postępowania nie przeprowadza się publicznej rozprawy. Małżonkowie oraz świadkowie składają zeznania w obecności sędziego (biskupa) i notariusza. Wszystkie osoby biorące udział w procesie przesłuchuje się osobno, przy czym w przesłuchaniach tych może brać udział adwokat kościelny każdej ze stron.

Rozwód kościelny – podsumowanie

Rozwód kościelny jest pojęciem używanym potocznie. Generalna zasada wiary katolickiej stanowi, iż raz zwartego aktu małżeństwa nie można rozwiązać aż do śmierci małżonków. Oznacza to, że ważnie przyjęty sakrament nie może zostać „cofnięty”. Możliwe jest za to stwierdzenie nieważności małżeństwa. Będzie to miało miejsce, gdy w okolicznościach konkretnej sprawy zaistnieją przesłanki stanowiące tzw. przeszkody zrywające małżeństwo lub w czasie ślubu strony lub jedna ze stron złożą wadliwe oświadczenie woli. Wydanie przez sąd kościelny orzeczenia w przedmiocie stwierdzenia nieważności małżeństwa oznacza, iż związek małżeński nigdy nie istniał.