Uprawnienia pracownicze rodziców wychowujących dziecko do lat 4

Rodzice dzieci do lat 4 stoją przed dużym wyzwaniem pogodzenia rodzicielstwa z życiem zawodowym. Problem ten dostrzegł również ustawodawca, który w kodeksie pracy wprowadził szereg uprawnień przysługujących opiekunom dziecka. Jakie są uprawnienia pracownicze rodziców? Wyjaśniamy w artykule!

Uprawnienia pracownicze rodziców - urlopy 

Pracownik ma prawo do skorzystania z urlopów związanych z koniecznością sprawowania opieki nad dzieckiem:

• urlopu macierzyńskiego,
• urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego,
• urlopu rodzicielskiego, ojcowskiego,
• urlopu wychowawczego.

Korzystanie z nich znacznie ogranicza aktywność zawodową pracownika. Alternatywnie pracownicy mogą zatem skorzystać z innych przywilejów pozwalających godzić życie zawodowe z życiem rodzinnym. Uprawnienia pracownicze rodziców przysługują pracownikowi pozostającemu w stosunku pracy, zatrudnionemu na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Uprawnienia związane z karmieniem piersią

Zgodnie z art. 176 Kodeksu Pracy, kobiety w ciąży i karmiące dziecko piersią nie mogą wykonywać prac uciążliwych, niebezpiecznych, szkodliwych dla zdrowia, a także mogących mieć niekorzystny wpływ na zdrowie, przebieg ciąży lub karmienie piersią. Wykaz tych prac określa Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 2017 r.

Pracownicy karmiącej naturalnie, zatrudnionej na pełen etat, na wniosek złożony pracodawcy, przysługuje prawo do dwóch przerw w pracy, każda po 30 minut. Może ona trwać 45 minut, jeżeli pracownica karmi naturalnie więcej niż jedno dziecko. W przypadku gdy wymiar czasu pracy pracownicy nie przekracza 6 godzin, może ona skorzystać z jednej przerwy na karmienie. Natomiast gdy dobowy czas pracy nie przekracza 4 godzin przerwa nie przysługuje. Przerwy na wniosek pracownicy mogą zostać udzielone łącznie, zostają one wliczane do czasu pracy co oznacza, że pracownica w czasie przerwy zachowuje prawo do wynagrodzenia.

Obniżony wymiar czasu pracy przez okres przysługującego urlopu wychowawczego

Urlop wychowawczy udzielany jest rodzicom dziecka w celu sprawowania nad nim osobistej opieki. Przysługuje on pracownikowi, który był zatrudniony co najmniej 6 miesięcy. Okres urlopu wychowawczego wlicza się do okresu zatrudnienia, od którego zależą uprawnienia pracownicze. Urlop trwa do 36 miesięcy i jest udzielany na okres nie dłuższy niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia.

Pracownik, któremu przysługuje prawo do urlopu wychowawczego ma prawo skorzystać również z innego uprawnienia. Może złożyć pracodawcy pisemny wniosek o obniżenie wymiaru czasu pracy. W takich okolicznościach wymiar czasu pracy może być maksymalnie obniżony o połowę. Co oznacza, że pracownik może świadczyć prace na pół etatu przez okres 36 miesięcy, nie dłużej niż do zakończenia roku kalendarzowego, w którym dziecko kończy 6 rok życia. Do uzyskania takiego przywileju wystarczające jest złożenie wniosku. Pracodawca jest związany wnioskiem pracownika - nie może go nie uwzględnić.

Ochrona rodzica – pracownika

Pracownik opiekujący się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia podlega szczególnej ochronie prawa pracy:

• nie wolno go zatrudniać w godzinach nadliczbowych, 
• nie może pracować w porze nocnej, 
• nie może pracować w przerywanym systemie czasu pracy, 
• pracodawca nie powinien go delegować poza stałe miejsce pracy. 

Ponadto pracownika opiekującego się dzieckiem do ukończenia przez nie 4 roku życia nie wolno zatrudniać w wymiarze przekraczającym 8 godzin na dobę:

• w systemie równoważnym, w którym ze względu na rodzaj lub organizację pracy dobowy wymiar czasu pracy może być wydłużony maksymalnie do 12 godzin pracy,
• w ruchu ciągłym, w którym ze względu na technologię produkcji  prace nie mogą być wstrzymane 
• w systemie skróconego tygodnia pracy, w którym gdy na pisemny wniosek pracownika wykonuje on pracę przez mniej niż 5 dni w tygodniu przy jednoczesnym wydłużeniu dobowego wymiary czasu pracy do 12 godzin,
• w systemie pracy weekendowej, , w którym gdy na pisemny wniosek pracownika pracuje on wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta, jednocześnie w wydłużonym wymiarze czasu pracy do 12 godzin.

Powyższe uprawnienia pracownicze rodziców swoim zakresem obejmują nie tylko rodziców biologicznych i adopcyjnych dziecka, lecz również inne osoby sprawujące nad nim opiekę. Podczas gdy oboje rodziców lub opiekunów pozostaje w stosunku pracy z uprawnień może skorzystać tylko jeden z nich. W takich okolicznościach pracodawca ma prawo odebrać od pracownika stosowne oświadczenie o zamiarze lub braku zamiaru korzystania z uprawnień. Opiekun pracujący może również skorzystać z powyższych ułatwień wówczas gdy drugi opiekun dziecka, nie pracuje i nie prowadzi działalności zarobkowej albo korzysta z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopu rodzicielskiego lub wychowawczego.

Uprawnienia pracownicze rodziców mają charakter względny. Przejawia się to tym, że pracownik opiekujący się dzieckiem może wyrazić zgodę na zatrudnienie w godzinach nadliczbowych, w porze nocnej czy w wyżej wymienionych systemach czasu pracy. Zgoda na wykonywanie pracy w tych warunkach, pomimo braku takiego zastrzeżenia w przepisie, powinna być wyrażona w formie pisemnej, może ona obejmować jedno incydentalne zdarzenie bądź mieć charakter stały i odnosić się do całego zatrudnienia.

Dni wolne na opiekę nad dzieckiem

Nieco dłużej, bo do ukończenia przez dziecko 14 lat, pracownikowi, który je wychowuje przysługuje w ciągu roku kalendarzowego zwolnienie od pracy w wymiarze 16 godzin albo 2 dni, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia. Pracownik może skorzystać z dni wolnych po uprzednim złożeniu wniosku  do pracodawcy. Pozostając zatrudnionym w niepełnym wymiarze czasu pracy, wymiar dni wolnych należy ustalić proporcjonalnie do czasu pracy, z zastrzeżeniem, że niepełną godzinę zaokrągla się w górę do pełnej godziny. Pracownik nabywa prawo do urlopu w wymiarze dwóch dni niezależnie od liczby posiadanych dzieci. 

Lex specialis

Pragmatyki służbowe poszczególnych grup pracowniczych mogą przewidywać inne uregulowania w zakresie uprawnień rodzicielskich. Rodzice zatrudnieni w charakterze pracowników urzędów państwowych oraz w korpusie służby cywilnej do czasu ukończenia przez dziecko 8 lat nie mogą być zatrudnieni w godzinach nocnych i nadliczbowych, w niedziele i święta, ani w 12 godzinnym systemie pracy. Podobne przywileje dotyczą także pracowników samorządowych, jednak ich rozkład pracy powinien umożliwiać obywatelom załatwianie spraw w dogodnym dla nich czasie.

Dyrektywy unijne – idzie nowe 

Równowaga między życiem zawodowym a prywatnym, równość płci, równy podziału obowiązków opiekuńczych między mężczyzn i kobiety oraz zmniejszanie różnić w wynagradzaniu kobiet i mężczyzn stanowi ważny punkt polityki Unii Europejskiej. Do sierpnia 2022 roku Polska zobowiązana jest do implementowania przepisów w tym zakresie:

• dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1152 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie przejrzystych i przewidywalnych warunków pracy w Unii Europejskiej (termin wdrożenia upływa 1 sierpnia 2022 r.) 
• dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/1158 z 20 czerwca 2019 r. w sprawie równowagi między życiem zawodowym a prywatnym rodziców i opiekunów, uchylającej dyrektywę Rady 2010/18/UE (termin jej wdrożenia mija 2 sierpnia 2022 r.).

Celem pierwszej dyrektywy jest przede wszystkim poprawa warunków pracy, zapewnienia prawa do informacji, bardziej przejrzystego i przewidywalnego zatrudnienia.

Druga dyrektyw zwana rodzicielską przewiduje zmiany w zakresie urlopu ojcowskiego oraz rodzicielskiego. Wprowadza dla pracowników urlop opiekuńczy wymiarze 5 dni roboczych w roku, opieka może być sprawowana nie tylko nad dzieckiem, ale także nad innym członkiem rodziny potrzebującym opieki.  Państwa członkowskie ponadto mają zapewnić, aby każdy pracownik miał prawo do czasu wolnego z powodu działania siły wyższej w pilnych sprawach rodzinnych spowodowanych chorobą lub wypadkiem, jeżeli niezbędna jest natychmiastowa obecność pracownika. 

Co więcej rodzice dzieci co najmniej do lat 8 powinni mieć prawo do wystąpienia do pracodawcy z wnioskiem o elastyczną organizację pracy w celu sprawowania opieki, pracodawca mógłby odmówić udzielenia zgody na taką organizacje czasu pracy tylko wówczas gdy zostanie ona odpowiednio uzasadniona. Mając na uwadze trwałość stosunku pracy, pracodawca po powrocie z urlopów ojcowskiego, rodzicielskiego, opiekuńczego powinien zapewnić pracownikowi możliwość kontynuacji pracy na tym samym lub równorzędnym stanowisku na warunkach nie mniej korzystnych i do korzystania z wszelkiej poprawy warunków pracy, do której byliby uprawnieni, gdyby nie skorzystali z urlopu. Korzystanie przez pracownika z uprawnień nie może powodować jego dyskryminacji w odniesieniu do innych pracowników.

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.