Pokrzywdzony w postępowaniu karnym - jakie ma uprawnienia?

Osoba pokrzywdzona przestępstwem w toku prowadzonego postępowania karnego obejmującego postępowanie przygotowawcze i postępowanie sądowe posiada liczne prawa, o których należy wiedzieć i z których wskazane jest, aby korzystać. W artykule przedstawiamy jakie uprawniania ma pokrzywdzony w postępowaniu karnym.

Pokrzywdzony jako strona postępowania

W postępowaniu przygotowawczym, które poprzedza wniesienie aktu oskarżenia przeciwko sprawcy przestępstwa do sądu, pokrzywdzony jest stroną procesową. W postępowaniu sądowym natomiast może być stroną, jeśli zostanie oskarżycielem posiłkowym, co następuje poprzez złożenie przez pokrzywdzonego oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego. Dokument taki można złożyć do czasu rozpoczęcia przewodu sądowego, czyli do momentu przedstawienia aktu oskarżenia na rozprawie przed sądem rozpoznającym sprawę, ale wskazane jest, aby zrobić to jak najszybciej. Przed rozprawą oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego można złożyć na piśmie, a w toku rozprawy ustnie do jej protokołu.

Przykład 1.

Janina Nowak została pobita. Materiał dowodowy zgromadzony w sprawie potwierdzał okoliczności, w jakich doszło do tego czynu, a wina sprawcy czynu Jana Nowaka nie budziła wątpliwości. Sąd wydał wyrok nakazowy, wymierzając oskarżonemu Janowi Nowakowi karę grzywny w wysokości 100 stawek dziennych, wysokość jednej stawki ustalając na kwotę 20 zł. W ocenie pokrzywdzonej wymierzona kara grzywny jest rażąco za niska, dlatego zdecydowała się zaskarżyć sprzeciwem wyrok nakazowy. Pokrzywdzona złoży sprzeciw od wyroku nakazowego skutecznie, jeśli jednocześnie w treści pisma zawierającego zamieści oświadczenie o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Udział pokrzywdzonego w czynnościach procesowych

Podstawowym uprawnieniem pokrzywdzonego jest prawo do udziału w czynnościach postępowania. Pokrzywdzony jako jego strona wraz z pełnomocnikiem mogą w nich uczestniczyć, przy czym z jedynym ograniczeniem w tym wypadku mamy do czynienia, kiedy prokurator postanowieniem może odmówić dopuszczenia do udziału w czynności pokrzywdzonego ze względu na ważny interes śledztwa. Takie sytuacje zdarzają się jednak niezwykle rzadko.

Przede wszystkim w toku postępowania przygotowawczego uprawnienie to sprowadza się do udziału w czynnościach przesłuchania świadków, biegłych, podejrzanych, udziału w oględzinach, uczestnictwa w konfrontacji. W toku postępowania sądowego prawo do udziału w czynnościach postępowania sprowadza się głównie do uczestnictwa w rozprawach, na których rozpoznawana jest sprawa. Zarówno w toku postępowania przygotowawczego, jak i sądowego, o ile działa w charakterze oskarżyciela posiłkowego, pokrzywdzony może aktywnie partycypować w czynnościach np. poprzez zadawanie pytań świadkom, podejrzanemu/ oskarżonemu. W toku postępowania sądowego przede wszystkim najważniejszym z punktu realizacji tego uprawnienia i aktywnego uczestnictwa w rozprawie jest skuteczne złożenie oświadczenia o działaniu w charakterze oskarżyciela posiłkowego.

Pokrzywdzony, który nie złoży takiego oświadczenia w określonym przez przepisy prawa terminie, pozbawiony zostaje prawa do aktywnego uczestnictwa w rozprawie np. poprzez zadawanie pytań przesłuchiwanym osobom.

Pokrzywdzony, który nie włada językiem polskim albo jest osobą głuchą lub niemą, ma prawo korzystać z bezpłatnej pomocy tłumacza przy czynnościach.

Pełnomocnik pokrzywdzonego

Pokrzywdzony na każdym etapie postępowania karnego jest uprawniony do wsparcia ze strony wybranego przez siebie pełnomocnika, którym może być adwokat lub radca prawny. Nie można mieć więcej niż trzech pełnomocników jednocześnie. Pełnomocnik może zostać ustanowiony przez pokrzywdzonego i wówczas będzie to pełnomocnik z wyboru, którego koszty wynagrodzenia ponosi strona, natomiast w wypadku skazania sprawcy to on będzie obowiązany do ich zwrotu. Pokrzywdzony może również złożyć wniosek o ustanowienie mu pełnomocnika z urzędu, którego wynagrodzenie co do zasady pokryje Skarb Państwa. W tym celu musi dostarczyć wniosek o ustanowienie mu pełnomocnika z urzędu do reprezentowania jego interesów w sprawie oraz wykazać, że nie jest on w stanie samodzielnie pokryć kosztów honorarium pełnomocnika z wyboru. Do wniosku dobrze jest załączyć dowody potwierdzające trudną sytuację materialną i rodzinną.

Naprawienie szkody i zadośćuczynienie za krzywdę

Ważnym uprawnieniem przysługującym pokrzywdzonemu jest możliwość złożenia wniosku o naprawienie szkody lub zadośćuczynienie wyrządzonej krzywdzie. Dokument taki pokrzywdzony może złożyć aż do zamknięcia przewodu sądowego. Jeśli więc pokrzywdzony doznał szkody materialnej lub krzywdy, wniosek jest uzasadniony.

Przykład 2.

Pokrzywdzony Jan Kowalski został pobity przez oskarżonego Jacka Nowaka, który spowodował u niego średni uszczerbek na zdrowiu, na skutek czego Jan Kowalski do dziś odczuwa silne dolegliwości bólowe z tym związane. Do zamknięcia przewodu sądowego pokrzywdzony może złożyć wniosek o naprawienie szkody i zadośćuczynienie za doznaną krzywdę.

Zawiadomienie pokrzywdzonego o uchyleniu aresztu i ucieczce oskarżonego

Ponadto w toku postępowania karnego pokrzywdzony ma prawo do zawiadomienia go przez sąd lub prokuratora o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy, ale też o ucieczce oskarżonego z aresztu śledczego.

Pokrzywdzony może zrezygnować z tego uprawnienia poprzez złożenia oświadczenia, że zrzeka się prawa do zawiadomienia go przez sąd lub prokuratora o uchyleniu, nieprzedłużeniu lub zmianie tymczasowego aresztowania na inny środek zapobiegawczy, ale też o ucieczce oskarżonego z aresztu śledczego.

Dostęp do akt

Pokrzywdzony ma prawo do dostępu do akt prowadzonej sprawy, jak też sporządzania z nich odpisów i kopii. Jeśli chce uzyskać dostęp do akt sprawy i wykonać ich kopie, musi w tym celu złożyć wniosek do organu prowadzącego na danym etapie postępowania. Zgoda lub odmowa dostępu do akt i sporządzenia z nich kopii następuje poprzez wydanie zarządzenia przez osobę prowadzącą postępowanie. W wypadku odmowy udostępnienia akt pokrzywdzonemu organ prowadzący postępowanie powinien poinformować go o możliwości udostępnienia mu akt w terminie późniejszym, przy czym odmowa udostępnienia akt po powiadomieniu podejrzanego lub obrońcy o terminie końcowego zaznajomienia z materiałami postępowania jest niedopuszczalna.

Inicjatywa dowodowa pokrzywdzonego

Ponadto pokrzywdzony w postępowaniu karnym ma prawo do inicjatywy dowodowej poprzez składanie wniosków dowodowych co do tych znajdujących się w jego posiadaniu, jak też o przeprowadzenie innych dowodów, o których powziął on informacje, a mają znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, w szczególności: przesłuchania świadków, pozyskiwania informacji z odpowiednich organów i instytucji.

Zaskarżanie decyzji organów procesowych przez pokrzywdzonego

Pokrzywdzony posiada prawo do zaskarżania niekorzystnych dla niego decyzji procesowych. W toku postępowania przygotowawczego jest przede wszystkim uprawniony do złożenia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia lub umorzenia śledztwa lub dochodzenia oraz zażalenia na bezczynność. W toku postępowania sądowego ma prawo do zaskarżania wydanych przez sąd niekorzystnych dla niego wyroków. Ponadto w toku postępowania pokrzywdzony może zaskarżyć każdą czynność naruszającą jego prawa.

Ochrona i pomoc pokrzywdzonym

Dodatkowym uprawnieniem przysługującym pokrzywdzonemu lub członkom jego rodziny i innym osobom najbliższym w razie zagrożenia dla ich życia lub zdrowia jest ochrona Policji na czas czynności procesowej, a w wyjątkowych wypadkach ochrona osobista lub pomoc w zakresie zmiany miejsca pobytu. Ochrona taka jest udzielana na zasadach wskazanych w Ustawie z dnia 28 listopada 2014 roku o ochronie i pomocy dla pokrzywdzonego i świadka, Dz. U. z 2015 r. poz. 21).

Ponadto pokrzywdzony i jego najbliżsi mają prawo korzystać z pomocy psychologicznej, medycznej, prawnej, rehabilitacyjnej oraz materialnej w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem, która finansowana jest ze środków Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej, a udzielana przez wyselekcjonowane do tego celu organizacje.

Pomoc od organizacji udzielającej pomocy pokrzywdzonym finansowanej z Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej można otrzymać w każdym czasie. Pomoc prawną czy psychologiczną pokrzywdzony przestępstwem powinien otrzymać do kilku dni od zgłoszenia takiej potrzeby.

W ramach świadczenia pokrzywdzonym pomocy prawnej organizacje te oferują: bezpłatne porady, w tym z zakresu mediacji, jak też wsparcie w uzyskaniu pomocy prawnej poprzez zapewnienie tłumacza pokrzywdzonym niewładającym w stopniu komunikatywnym językiem polskim, tłumacza języka migowego dla osób głuchych, tłumacza – przewodnika potrzebnego osobom głuchoniemym.

Pomoc materialna obejmuje w szczególności:

– pokrycie kosztów leczenia i zakupu wyrobów medycznych;

– pokrycie kosztów wynajmu pokoju czy mieszkania lub też czynszu za mieszkanie;

– pokrycie kosztów zakupu żywności, zakupu odzieży, bielizny, obuwia, środków czystości i higieny osobistej.

Należy pamiętać, że pokrzywdzonemu przysługuje prawo do ochrony jego danych teleadresowych wskazanych na potrzeby postępowania. Podlegają one ochronie przed osobami trzecimi; także przed podejrzanym/oskarżonym, aby nie mogli się z nimi zapoznać. Dane takie zostaną wprawdzie dołączone do dokumentacji sprawy, jednak nie będą dopuszczone do innych – znajdą się na osobnej liście z adresami tylko dla wiadomości organu prowadzącego postępowanie lub sądu.

Jakie inne uprawniania ma pokrzywdzony w postępowaniu karnym?

Pokrzywdzony, który na skutek przestępstwa doznał obrażeń ciała lub rozstroju zdrowia określonych w art. 156 § 1 lub 157 § 1 kk i nie uzyskał odszkodowania od sprawcy przestępstwa lub z innych źródeł, ma prawo domagania się kompensaty na podstawie Ustawy z dnia 7 lipca 2005 roku o państwowej kompensacie przysługującej ofiarom niektórych przestępstw.

Nadto pokrzywdzonemu, tak jak i innym stronom postępowania, przysługuje uprawnienie do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego, prokuratora, o ile istnieje okoliczność tego rodzaju, która mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do jego bezstronności w danej sprawie.

Przykład 3.

Pokrzywdzony Jan Kowalski dowiedział się, że prokurator prowadzący postępowanie pozostaje w bliskich relacjach towarzyskich z obrońcą podejrzanego w sprawie. W takim wypadku zachodzi okoliczność wywołująca uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności prokuratora, dlatego pokrzywdzony może złożyć wniosek o jego wyłączenie.