Miejsce zamieszkania dziecka a separacja i rozwód

Orzeczenie rozwodu bądź separacji pociąga skutki nie tylko w stosunku do małżonków, ale także obejmuje konsekwencjami wspólnie posiadane przez nich małoletnie dzieci. Najwięcej komplikacji spotykanych jest właśnie w sprawach małżonków, którzy są ze sobą tak mocno skonfliktowani, że nie potrafią porozumieć się – nawet dla dobra dzieci – w różnych kwestiach odnoszących się do opieki nad nimi. Jak ustalane jest miejsce zamieszkania dziecka w takim przypadku?

Wyrok rozwodowy/ separacyjny a kwestie dotyczące małoletnich dzieci

Przykładowe rozstrzygnięcie wyroku rozwodowego czy separacyjnego odnoszące się do miejsca zamieszkania może być sformułowane w następujący sposób: „powierza się wykonywanie władzy rodzicielskiej nad małoletnią córką Anną Nowak obojgu rodzicom, ustalając, że każdorazowym miejscem zamieszkania córki stron będzie każdorazowe miejsce zamieszkania matki”.

Wyrok orzekający separację również powinien posiadać te same elementy w zakresie dotyczącym małoletnich dzieci.

Gdyby jednak sąd pierwszej instancji oddalił pozew o rozwód czy separację, wówczas nie musi orzekać o tych elementach wyroku rozwodowego. W wypadku złożenia apelacji i jej uwzględnienia sąd ma natomiast obowiązek zawarcia w wyroku wskazanych wyżej współistniejących z orzeczeniem o rozwodzie lub separacji składników, które musi zawierać każdy wyrok rozwodowy bądź separacyjny.

Miejsce zamieszkania dziecka

Kodeks cywilny stanowi, iż miejscem zamieszkania dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską jest miejsce zamieszkania rodziców albo tego z rodziców, któremu wyłącznie przysługuje władza rodzicielska lub któremu zostało powierzone wykonywanie władzy rodzicielskiej.

Jeżeli dziecko nie przebywa stale u żadnego z rodziców, jego miejsce zamieszkania określa sąd opiekuńczy. Przy czym zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego można mieć tylko jedno miejsce zamieszkania.

W Polsce w przeważającej mierze przypadków dzieci w razie orzeczenia separacji czy rozwodu pozostają przy matce.

Pamiętać należy, że w każdym przypadku, ustalając miejsce zamieszkania dziecka, sąd nie wskazuje konkretnego adresu, a wyłącznie to, że dziecko mieszka w każdorazowym miejscu zamieszkania jednego ze swoich rodziców.

Miejsce zamieszkania dziecka w przypadku opieki naprzemiennej

Trzeba wskazać, że Ustawą z dnia 25 czerwca 2015 roku o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz ustawy Kodeks postępowania cywilnego wprowadzono do polskiego prawa rodzinnego opiekę naprzemienną.

Opieka naprzemienna polega na tym, że małoletnie dziecko podlegające władzy rodzicielskiej obojga rodziców przebywa u nich „naprzemiennie" przez podobne okresy i podlega wtedy ich opiece. Wspólne sprawowanie władzy, w oznaczonych z góry podobnych okresach, zapewnia rodzicom równy kontakt z dzieckiem i pozwala na zbliżony wpływ na jego wychowanie.

Pojawia się pytanie, jak w takim wypadku powinno zostać określone miejsce zamieszkania małoletniego.

Rodzice domagający się ustalenia opieki naprzemiennej często zawierają porozumienie, w którym ustalają, przy którym z nich dziecko będzie miało miejsce zamieszkania.

Gdy takiego uzgodnienia brak, decyzję o tym podejmie sąd, kierując się tym, gdzie koncentruje się centrum egzystencji dziecka. Bierze się wówczas pod uwagę okoliczności takie jak to, gdzie dziecko dotychczas zamieszkiwało, gdzie uczęszcza do szkoły, u którego z rodziców częściej przebywa.

Zaskarżenie rozstrzygnięcia dotyczącego miejsca pobytu zawartego w wyroku rozwodowym lub separacyjnym

Wydane w sprawie o rozwód lub separację rozstrzygnięcie dotyczące ustalenia miejsca zamieszkania małoletnich dzieci małżonków podlega zaskarżeniu apelacją, podobnie jak i pozostałe rozstrzygnięcia zawarte w wyroku.

Przed złożeniem apelacji trzeba najpierw złożyć wniosek o sporządzenie uzasadnienia wyroku, który podlega opłacie sądowej w wysokości 100 zł.

Po sporządzeniu uzasadnienia sąd przesyła je stronie, która co do zasady w terminie 14 dni ma prawo do złożenia apelacji. Opłata od apelacji w sprawie o rozwód bądź separację wynosi 600 zł, przy czym na poczet opłaty zalicza się uiszczoną kwotę 100 zł od sporządzenia uzasadnienia wyroku, dlatego też w rzeczywistości opłata wyniesie 500 zł. Opłata od apelacji jest stała bez względu na liczbę zaskarżonych rozstrzygnięć wyroku rozwodowego czy orzekającego separację.

W przypadku złożenia apelacji przez stronę niezadowoloną z rozstrzygnięcia dotyczącego miejsca pobytu dziecka w wyroku orzekającym separację bądź rozwód sprawę rozpoznaje właściwy sąd apelacyjny.

Sąd drugiej instancji jako sąd merytoryczny ma nie tylko uprawnienie, ale obowiązek rozważenia na nowo zebranego w sprawie materiału dowodowego oraz dokonania jego własnej, samodzielnej i swobodnej oceny, w tym oceny zgromadzonych dowodów.

Zabezpieczenie miejsca zamieszkania

W toku sprawy o rozwód bądź separację sąd może tymczasowo uregulować miejsce pobytu dziecka, w warunkach gdy obydwojgu rodzicom przysługuje władza rodzicielska. Jest to tymczasowa forma ingerencji sądu w sposób realizacji pieczy nad dzieckiem.

Dopuszczalne jest także złożenie wniosku o udzielenie zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania z zastrzeżeniem, że w takim wypadku, udzielając zabezpieczenia, sąd wyznacza termin, w którym pismo wszczynające postępowanie powinno być wniesione pod rygorem upadku zabezpieczenia. Termin do wniesienia pisma wszczynającego postępowanie po udzieleniu zabezpieczenia nie może przekraczać dwóch tygodni.

Wniosek o udzielenie zabezpieczenia powinien odpowiadać wymaganiom przepisanym dla pisma procesowego, a nadto zawierać:

• wskazanie sposobu zabezpieczenia;
• uprawdopodobnienie okoliczności uzasadniających wniosek.

Składając wniosek o udzielenie zabezpieczenia przed wszczęciem postępowania, należy w nim również zwięźle przedstawić przedmiot sprawy.

Składając wniosek o zabezpieczenie miejsca pobytu, konieczne jest uprawdopodobnienie istnienia roszczenia oraz wykazanie interesu prawnego w uzyskaniu zabezpieczenia.

Zmiana rozstrzygnięcia o miejscu pobytu małoletniego

Wskazać należy, że rozstrzygnięcia dotyczące dzieci zawarte w wyroku rozwodowym bądź separacyjnym nie są wydane raz na zawsze, przeciwnie – przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego dają podstawę do ich zmiany, jeżeli wymaga tego dobro dziecka.

W tym wypadku właściwym będzie sąd opiekuńczy, którym z reguły jest sąd rejonowy.

Złożenie wniosku wymaga uiszczenia opłaty w wysokości 100 zł.

Jedyny wyjątek nastąpi w sytuacji, gdy po orzeczeniu separacji jeden z małżonków wystąpił o orzeczenie rozwodu – wówczas sąd, orzekając rozwód, ponownie musi wydać rozstrzygnięcia dotyczące m.in. miejsca pobytu dzieci. Nie stoi to jednak na przeszkodzie, aby w wyroku rozwodowym utrzymane zostały dotychczasowe rozstrzygnięcia wydane w wyroku orzekającym separację.

Istotne jest, aby wiedzieć, iż może wystąpić również przypadek, kiedy sąd opiekuńczy na skutek otrzymanego zawiadomienia o potrzebie ingerencji w sferę opiekuńczą małoletnich może w każdym czasie z urzędu wszcząć postępowanie o wydanie zarządzeń opiekuńczych i zmienić rozstrzygnięcia dotyczące m.in. miejsca zamieszkania dziecka mimo wcześniejszego ich uregulowania w innym orzeczeniu sądowym.

Czym kieruje się sąd, ustalając miejsce zamieszkania dziecka?

W każdym przypadku, kiedy sąd orzeka w kwestiach dotyczących dzieci, podstawową regułą jest kierowanie się zasadą dobra dziecka. Jej treść precyzują przepisy prawa krajowego oraz międzynarodowego, w tym art. 3 Konwencji o prawach dziecka przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 roku oraz art. 72 ust. 1 Konstytucji RP. Dobro dziecka wyraża się przez nakaz ochrony interesów małoletniego, stanowiąc klauzulę zabezpieczającą prawidłowe wychowanie dziecka przez rodziców, w warunkach odpowiadających godności istoty ludzkiej, przy poszanowaniu podmiotowości dziecka i przy zapewnieniu niezbędnej pomocy i opieki ze strony władz publicznych.

Warto zwrócić uwagę na pogląd zaprezentowany w postanowieniu Sądu Rejonowego dla Warszawy-Śródmieścia w Warszawie z 8 grudnia 2021 roku, sygn. III Nsm 610/19, gdzie wskazano, że „rozpoczynając rozważania w zakresie poczynionych ustaleń faktycznych i przyjętych rozwiązań prawnych w zakresie rozstrzygnięcia o istotnych sprawach małoletniej – miejsca jej pobytu, ograniczenia władzy rodzicielskiej wnioskodawczyni i uczestnika oraz kontaktów małoletniej z ojcem, należy w pierwszej kolejności zwrócić uwagę na szczególne uwarunkowania po stronie małoletniej [...] które musiały zostać uwzględnione dla zrozumienia, jak w okolicznościach rozpoznawanej sprawy wykładać pojęcia „dobra dziecka”. Dobro dziecka, jako przedmiot szczególnej ochrony w polskim ustawodawstwie, musi być w warunkach każdej sprawy traktowane indywidualnie. Ogólnie ujmując, jest to wyrażenie oznaczające dodatnią w społecznej hierarchii wartości ocenę sytuacji dziecka z punktu widzenia zaspokajania jego podstawowych potrzeb, za pomocą świadczeń o charakterze majątkowym i niemajątkowym. Takie ogólne pojmowanie dobra dziecka należy jednak zawsze odnosić do potrzeb konkretnego dziecka, przy uwzględnieniu jego uwarunkowań i ograniczeń. W sytuacji gdy podmiotem postępowania jest dziecko wymagające szczególnych potrzeb (dotknięte chorobą fizyczną lub psychiczną, zaburzeniami rozwoju, z niepełnosprawnością), na dobrostan takiego dziecka należy patrzeć szczególnie, przez pryzmat stworzenia dziecku warunków, w których będzie można zaspokajać jego podstawowe potrzeby, przy uwzględnieniu stwierdzonych ograniczeń. Opieka nad dzieckiem borykającym się z chorobą czy zaburzeniami psychicznymi wymaga specjalnego podejścia i wrażliwości rodziców, którzy muszą sobie zdawać sprawę, w jaki sposób ten szczególny stan dziecka i jego problemy zdrowotne powinien przekładać się na sprawowaną przez nich opiekę i wychowanie dziecka”.

Często w sytuacji, kiedy rodzice małoletniego dziecka są mocno skonfliktowani, sąd, decydując o ustaleniu miejsca zamieszkania dziecka, posiłkuje się dowodami ze sprawozdań kuratorów sporządzonych na potrzeby sprawy, jak też opinią biegłych z Opiniodawczych Zespołów Sądowych Specjalistów działających przy Sądach Okręgowych.

Mając na uwadze powyższe, trzeba wiedzieć, że w przypadku separacji bądź rozwodu dziecko będzie miało ustalone miejsce pobytu przy jednym z rodziców. W razie wątpliwości, przy którym z nich sąd ma ustalić miejsce pobytu, znaczenie będą miały opinie specjalistów lub kuratorów przeprowadzających wywiad kuratorski na potrzeby postępowania.