Separacja i jej skutki

W dzisiejszych czasach coraz częściej dochodzi do problemów w małżeństwie. Jedni małżonkowie starają się ratować związek, inni od razu decydują się na rozstanie. Kiedy w małżeństwie zaczyna dziać się coraz gorzej, a zwłaszcza kiedy małżonkowie dostrzegają, że oddalili się od siebie na różnych płaszczyznach, wówczas zaczynają zastanawiać się nad przyszłością swojego związku. Nierzadko pierwsza myśl, jaka przychodzi im do głowy, to ta dotycząca rozwodu. Wiele osób zapomina, że poza rozwodem w prawie istnieje także separacja, która nie kończy definitywnie związku małżeńskiego, a daje małżonkom czas na zastanowienie, co dalej z ich związkiem, oraz na pracę nad poprawą wzajemnych relacji.

Decyzję o tym, czy zdecydować się na wystąpienie z żądaniem orzeczenia przez sąd separacji, czy na rozwód, należy podjąć z uwzględnieniem istnienia ewentualnych szans na uratowanie związku lub też ich braku, gdyż wyrok dotyczący separacji w praktyce bardzo często ma przełożenie na wyrok rozwodowy.

Przesłanki do orzeczenia separacji 

Dla orzeczenia przez sąd separacji koniecznym jest wykazanie, że nastąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego.

Zupełność rozkładu pożycia małżeńskiego następuje w momencie, kiedy pomiędzy małżonkami ustały łącznie następujące więzi:

• uczuciowa,
• fizyczna,
• gospodarcza.

Istnienie chociażby jednej z powyższych więzi prowadzić będzie do uznania, że nie zaszła przesłanka zupełnego rozpadu pożycia, a tym samym sąd nie będzie mógł orzec separacji.

Przykład 1.

Pomiędzy małżonkami brak jest więzi emocjonalnej i cielesnej, ale wspólnie prowadzą gospodarstwo domowe. W takim wypadku nie można mówić o zupełnym rozkładzie pożycia małżeńskiego i żądanie orzeczenia separacji nie będzie mogło zostać uwzględnione.

Elementy wyroku orzekającego separację

Pod względem prawnym przy orzeczeniu separacji sąd stanowi o tych samych elementach, które musi zawierać wyrok rozwodowy, a są nimi:

• kwestia winy, o ile małżonkowie zgodnie nie wniosą o wydanie przez sąd orzeczenia separacji bez orzekania o winie lub sąd nie uzna, że żaden z małżonków nie ponosi winy za rozkład pożycia;
• wysokość alimentów na rzecz małoletnich dzieci;
• sposób wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron;
• sposób wykonywania kontaktów z małoletnimi dziećmi stron;
• sposób korzystania ze wspólnego mieszkania;
• podział majątku.

Negatywne przesłanki orzeczenia separacji

Zarówno orzeczenie separacji, jak i rozwodu nie będzie możliwe w sytuacji wystąpienia negatywnych przesłanek określonych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, tj. gdy będzie to sprzeczne z dobrem wspólnych małoletnich dzieci małżonków albo sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Pojęcia te są pojęciami nieostrymi, dlatego koniecznym jest ich wyjaśnienie.

Aby wyjaśnić, na czym polega negatywna przesłanka orzeczenia separacji, jaką jest sprzeczność orzeczenia separacji z dobrem małoletnich dzieci małżonków, należy wskazać, że sąd zobowiązany jest rozważyć aktualną sytuację małoletnich oraz sytuację, jaka hipotetycznie może mieć miejsce po orzeczeniu separacji. Sąd weźmie pod uwagę następujące czynniki: sytuację życiową małoletniego; to, jak przedstawiać się będą kontakty małoletniego z każdym z rodziców, jeśli nie będą zakłócone wrogą atmosferą; pogodzenie się małoletniego z sytuacją rodzinną; sytuację materialną i opiekuńczą dziecka.

Wskazuje się, że sąd odmówi separacji z powołaniem się na negatywną przesłankę jego orzeczenia z uwagi na sprzeczność z dobrem dziecka, wtedy gdy wyżej wskazanych celów nie można osiągnąć poprzez zawarcie odpowiednich regulacji w wyroku orzekającym separację.

W orzecznictwie wskazuje się również na następujące przyczyny oddalenia żądania orzeczenia separacji, jeśli pozwalają one ochronić dobro dziecka: konieczność zapewnienia małoletnim odpowiednich warunków materialnych; konieczność zapewnienia małżonkom sprawowania wspólnej pieczy nad dzieckiem; brak porozumienia małżonków w zakresie sprawowania władzy rodzicielskiej po orzeczeniu separacji.

Przykład 2.

Jan Kowalski złożył pozew o separację. Jego żona Anna Kowalska wniosła o oddalenie jego żądania orzeczenia separacji, powołując się na okoliczność, że wspólnie z małoletnim synem zamieszkują w domu, który Jan Kowalski odziedziczył jako jego majątek osobisty po dziadkach. Jan Kowalski natomiast, kiedy żona odkryła jego zdradę, wyprowadził się z tego domu i poinformował żonę, że z uwagi na wniesienie przez niego pozwu o separację ma wraz z synem opuścić dom. W takiej sytuacji sąd może oddalić powództwo o separację, z uwagi na to, że małoletni korzysta z majątku odrębnego ojca, przy którym dziecko nie ma miejsca zamieszkania.

Przechodząc do omówienia negatywnej przesłanki separacji, jaką jest sprzeczność orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego, wskazać należy, że będziemy mieli z nią do czynienia, gdy orzeczenie separacji prowadziłoby w istocie do rażącej krzywdy małżonka, który sprzeciwia się separacji, jak też w sytuacji orzeczenia separacji nagradzałoby złe traktowanie małżonka, złośliwy stosunek do osoby małżonka lub inne zachowania, które zakwalifikować należy jako lekceważące instytucję małżeństwa i rodziny lub obowiązków rodzinnych.

Sprzeczność orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego wystąpi w przypadku, gdy jej orzeczenie prowadziłoby do pokrzywdzenia małżonka.

W kontekście oceny sprzeczności orzeczenia separacji z zasadami współżycia społecznego sąd bierze pod uwagę następujące kryteria: wiek małżonków, czas pozostawania w związku małżeńskim, rozkład ciężarów w małżeństwie, stan zdrowia małżonków, zdolności do zaspokajania potrzeb małżonków, inne okoliczności charakteryzujące moralne oraz materialne warunki życiowe małżonków.

Żądanie orzeczenia separacji a orzeczenie rozwodu

W praktyce może się zdarzyć, że jeden z małżonków domaga się separacji, zaś drugi rozwodu, co prowadzi do sytuacji, że sąd orzekający musi uznać, które z żądań jest uzasadnione w świetle przedstawionego przez strony stanu faktycznego i wówczas może orzec rozwód albo separację.

Orzeczenie rozwodu jest rozwiązaniem idącym zdecydowanie dalej niż separacja, gdyż rozwód skutkuje definitywnym zakończeniem związku małżeńskiego. Po orzeczeniu rozwodu każdy z małżonków może ponownie zawrzeć związek małżeński. Separacja zaś prowadzi do uchylenia wspólnoty małżeńskiej. W przypadku separacji nie ma możliwości wstąpienia w związek małżeński z inną osobą. Ponadto separacja daje możliwość jej zniesienia, czego nie można uczynić przy rozwodzie.

Jakie skutki niesie za sobą separacja?

Należy mieć na uwadze, że orzeczenie separacji powoduje szereg różnych skutków, o których będzie mowa poniżej.

Po pierwsze, orzeczenie separacji powoduje pomiędzy małżonkami ustanowienie rozdzielności majątkowej.

Po drugie, orzeczenie separacji ma także znaczenie na gruncie przepisów o pomocy społecznej, bowiem jak wskazał Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w wyroku z 7 sierpnia 2008 r., IV SA/Po 321/07, „jeśli między małżonkami orzeczono separację, oznacza to, iż nastąpił rozkład pożycia, tzn. ustały więzi uczuciowe, fizyczne i gospodarcze, a zatem nie można mówić o rodzinie w rozumieniu przepisów o pomocy społecznej”. Zatem jeśli przepisy ustawy o pomocy społecznej odnoszą się do rodziny, w przypadku orzeczenia separacji nie będzie podstaw do powoływania się na nie.

Po trzecie, orzeczenie separacji powoduje takie same skutki jak orzeczenie rozwodu, ale małżonkowie nie mogą zawrzeć nowego związku małżeńskiego.

Po czwarte, po upływie 300 dni od uprawomocnienia się orzeczenia separacji ustaje przewidziane w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego domniemanie pochodzenia dziecka od męża matki.

Po piąte, małżonek traci prawo do dziedziczenia ustawowego po współmałżonku.

Po szóste, małżonek traci prawo do zachowku po współmałżonku.

Po siódme, małżonek traci również prawo do tzw. ustawowego zapisu naddziałowego przewidzianego w przepisach prawa cywilnego.

Po ósme, orzeczenie separacji prowadzi do ustania solidarnej odpowiedzialności małżonków za zobowiązania zaciągnięte w celu zaspokojenia zwykłych potrzeb rodziny.

Po dziewiąte, małżonkowie tracą możliwość przysposobienia wspólnego oraz powierzenia im wspólnego sprawowania opieki i wykonywania zadań rodziny zastępczej.

Orzeczenie separacji nie daje podstawy do powrotu do poprzedniego nazwiska, gdyż jest to dopuszczalne jedynie w przypadku orzeczenia rozwodu. W takiej sytuacji małżonek zdeterminowany powrócić do poprzedniego nazwiska może to uczynić na podstawie Ustawy z dnia 17 października 2008 r. o zmianie imienia i nazwiska, jednak musi wykazać ważne powody, dla których chce to zrobić.

Jeżeli zasady słuszności za tym przemawiają, małżonkowie są zobligowani do wzajemnej pomocy w zakresie zarówno osobistym, jak i majątkowym. Obowiązek ten nie jest ograniczony w czasie, o ile trwa separacja. Jednak ustawodawca nie przewidział żadnych form pozwalających na jego wyegzekwowanie, w sytuacji kiedy jeden z małżonków uchyla się od niego.

Małżonek pozostający w separacji ma prawo do alimentów. Zgodnie z art. 60 § 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego czynna legitymacja procesowa do wystąpienia o alimenty nie przysługuje małżonkowi, który został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia. Uprawnienie do alimentów przepis ten uzależnia od tego, aby małżonek dochodzący alimentów nie był uznany za wyłącznie winnego pożycia i pozostawał w niedostatku.

Art. 60 § 2 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowi drugą z podstaw dochodzenia alimentów od małżonka w wypadku orzeczenia separacji, która zastosowanie znajdzie wówczas, jeżeli jeden z małżonków obciążony został winą za rozkład pożycia, a z żądaniem alimentów występuje małżonek niewinny, którego orzeczenie separacji pociąga za sobą istotne pogorszenie sytuacji materialnej.

Znosząc separację i orzekając o władzy rodzicielskiej, sąd kieruje się naczelną zasadą prawa rodzinnego, jaką jest dobro dziecka. W zależności od konkretnych okoliczności sąd może pozostawić pełną władzę rodzicielską rodzicom lub ją przywrócić, ale również orzec o ograniczeniu, pozbawieniu czy zawieszeniu władzy rodzicielskiej.

Zniesienie separacji przywraca: domniemanie pochodzenia dziecka ze związku małżeńskiego, prawa współmałżonka wynikające z przepisów prawa spadkowego, obowiązek alimentacyjny na podstawie art. 27 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego.

Należy też wspomnieć o rozwiązaniu, jakim jest separacja na zgodny wniosek małżonków. Sąd może ją orzec w sytuacji, gdy małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci. Wniosek ten nie jest dla sądu wiążący, bo i w tym wypadku koniecznym jest zbadanie, czy wystąpił zupełny rozkład pożycia małżeńskiego oraz czy orzeczenie separacji nie będzie sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Na koniec trzeba też przywołać często spotykany termin, jakim jest „separacja faktyczna”. Jest to sytuacja, w której doszło do zupełnego rozpadu pożycia małżeńskiego, ale nie zostało to uregulowane prawnie poprzez orzeczenie separacji przez sąd.

Oznacza to nic innego jak fakt, że aktualne pozostają skutki wynikające z małżeństwa, a w szczególności – obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny obejmujących także potrzeby małżonka, jak i konieczność wzajemnej pomocy. Ponadto, jeżeli nie zostało to uregulowane przez małżonków w inny sposób, pozostają oni w ustroju wspólności majątkowej i odpowiadają za swoje zobowiązania.