Stwierdzenie nieważności małżeństwa czyli rozwód kościelny

Coraz więcej osób, które zawarły związek małżeński w formie ślubu kościelnego lub ślubu konkordatowego, w przypadku rozpadu związku i orzeczenia przez sąd powszechny rozwodu małżeństwa, decyduje się na stwierdzenie nieważności małżeństwa na gruncie prawa kanonicznego.

Tytułem wstępu wyjaśnić należy, że określenie „rozwód kościelny” to potoczne określenie procedury stwierdzenia nieważności małżeństwa kościelnego. 

Rozpoczęcie procesu o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego – skarga powodowa

Każdy proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa kościelnego prowadzony jest na podstawie ogólnie przyjętych reguł opisanych w Kodeksie Prawa Kanonicznego oraz innych źródłach kanonicznego prawa procesowego. 

Zainicjowanie postępowania w przedmiocie stwierdzenia nieważności małżeństwa w świetle prawa kanonicznego następuje poprzez złożenie do odpowiedniego sądu biskupiego skargi powodowej.

Skarga powodowa w sprawie stwierdzenia nieważności małżeństwa w świetle prawa kanonicznego musi opisywać historię znajomości od poznania się aż do rozpadu małżeństwa z uwzględnieniem wszelkich tych faktów z życia stron, które przemawiają za zasadnością zaproponowanego tytułu nieważności małżeństwa.

Każdy trybunał ma swoje wzory skargi, dlatego sporządzając skargę powodową, dobrze jest posiłkować się wzorem, jaki obowiązuje w trybunale, do którego będzie ona złożona.

Do skargi powodowej należy załączyć:

1. aktualne świadectwo ślubu kościelnego z parafii, gdzie małżeństwo było zawarte;
2. odpis wyroku rozwodowego, o ile rozwód cywilny był orzeczony.

Ponadto załączyć należy ewentualne dodatkowe dokumenty wymagane przez sąd, który będzie prowadził proces.

Skarga może zostać przez stronę złożona osobiście lub wysłana drogą pocztową.

Właściwość sądu

Trybunałami właściwymi do rozpoznania sprawy o stwierdzenie nieważności małżeństwa są:

• trybunał miejsca, w którym małżeństwo zostało zawarte;
• trybunał miejsca, w którym jedna ze stron lub obie z nich mają stałe lub tymczasowe zamieszkanie;
• trybunał miejsca, w którym faktycznie trzeba będzie zebrać większość dowodów.

Postępowanie po wpłynięciu skargi – kiedy skarga zostanie odrzucona?

Po wpłynięciu skargi do sądu sędzia jednoosobowy lub przewodniczący trybunału kolegialnego – po ustaleniu, że sprawa należy do jego właściwości i tego, że powód nie jest pozbawiony zdolności występowania w sądzie, powinien wydać jak najszybciej dekret o przyjęciu albo odrzuceniu skargi.

Skarga powodowa może zostać odrzucona w następujących wypadkach: 

1. niewłaściwości sędziego lub trybunału;
2. braku zdolności występowania powoda w sądzie;
3. gdy nie zachowano wymogów formalnych skargi;
4. z treści skargi powodowej wynika, że roszczenie jest pozbawione jakiejkolwiek podstawy i nie może się zdarzyć, by w trakcie procesu jakaś podstawa się ujawniła.

Przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego przewidują możliwość ponownego przedstawienia skargi odrzuconej z powodu wad, które mogą być poprawione.

Przykład 1. 

Pani Anna złożyła skargę powodową, ale zapomniała jej podpisać. Została ona odrzucona z uwagi na niedochowanie wymogów formalnych. Dlatego też pani Anna będzie miała możliwość złożenia ponownie skargi, gdyż jej wady mogą być poprawione.

Strona powodowa w wypadku odrzucenia skargi powodowej ma prawo wnieść w ciągu 10 użytecznych dni uzasadniony rekurs do trybunału apelacyjnego albo do kolegium, jeżeli skarga została odrzucona przez przewodniczącego. 

Przebieg postępowania po zgłoszeniu skargi powodowej, która nie podlega odrzuceniu

Po złożeniu skargi powodowej sąd musi zwrócić się do drugiej strony o zajęcie przez nią stanowiska w sprawie, a w szczególności o zajęcie stanowiska co do tego, czy zgadza się ona z zaproponowanym przez powoda przedmiotem sporu i czy ewentualnie także strona pozwana nie chce podać własnych tytułów prawnych rozpoznawanych w toku procesu. 

Treść skargi oraz stanowisko drugiej strony umożliwiają ustalenie tytułu lub tytułów nieważności małżeństwa, na podstawie których będzie prowadzona sprawa. Następnie wydawany jest dekret przyjęcia skargi powodowej. 

Po ustaleniu tytułów nieważności małżeństwa sąd rozpoczyna postępowanie dowodowe. W tym wypadku podobnie jak w sporach przed sądami powszechnymi w sprawach cywilnych obowiązuje zasada, że obowiązek dowodzenia spoczywa na tej osobie, która przywołuje w toku postępowania dane twierdzenie. Przy czym w sprawach o nieważność małżeństwa mogą być powoływane wszelkiego rodzaju dowody, które są godziwe i wydają się pożyteczne do poznania sprawy.

Zeznania stron w procesie o stwierdzenie nieważności związku małżeńskiego polegają na tym, że odpowiadają one na wcześniej przygotowane pytania. Udzielone odpowiedzi spisywane są do protokołu. Podczas składania zeznań może być obecny notariusz, sędzia i ewentualnie adwokaci kościelni stron. Druga strona procesu nie jest nigdy obecna przy składaniu zeznań. Przesłuchanie odbywa się w Sądzie Kościelnym lub na parafii. Przeprowadzane jest w formie indywidualnej rozmowy z sędzią. Zeznania kończą się podpisaniem protokołu przesłuchania.

Zeznania świadków odbywają się podobnie jak zeznania stron. Świadkami nie powinni być małoletni poniżej 14. roku życia i osoby upośledzone umysłowo, chyba że sędzia na mocy swojego dekretu stwierdzi taką konieczność i ją uzasadni. Świadek musi mieć ze sobą dowód tożsamości, aby potwierdzić swoją tożsamość. Jego zeznania odbywają się w Sądzie Kościelnym lub na parafii, bez obecności stron procesu. Przeprowadzane są w formie indywidualnej rozmowy z sędzią. Zeznania świadków kończą się podpisaniem protokołu przesłuchania.

Opinia biegłego sprowadza się do przeprowadzenia badania i indywidualnej rozmowy z nim, a następnie wydania przez niego pisemnej opinii. Taka opinia jest istotnym dowodem w całej sprawie, dlatego jest przeprowadzana w przypadku większości spraw. W zależności od zastosowanych tytułów nieważności przeprowadzony zostanie dowód z opinii biegłego psychologa, psychiatry czy seksuologa. Najczęściej spotykana jest opinia biegłego psychologa.

Po przeprowadzeniu postępowania dowodowego dochodzi do kolejnego etapu postępowania, jakim jest publikacja akt. Wówczas strony mają możliwość zapoznania się z zebranym materiałem dowodowym. 

Publikacja akt nie jest ograniczona czasowo, każda ze stron otrzymuje tyle czasu, ile potrzebuje na to, aby zapoznać się z całością materiału dowodowego. Publikacja akt to jedynym moment, kiedy strony mogą zapoznać się ze zgromadzonym materiałem dowodowym. Po nim mogą one wnosić o uzupełnienie materiału dowodowego poprzez przedstawienie nowych dowodów. 

Kolejnym etapem postępowania o stwierdzenie nieważności małżeństwa jest etap dyskusji sprawy. Wówczas przedstawiane są głosy obrończe stron oraz uwagi obrońcy węzła małżeńskiego. Głos obrończy strony lub jej adwokata polega na podsumowaniu przeprowadzonego postępowania. Na tym etapie prezentowane są wszelkie te argumenty przemawiające za zasadnością skargi powodowej i stwierdzeniem nieważności małżeństwa. 

Na tym etapie swoje uwagi do akt sprawy przedkłada obrońca węzła małżeńskiego. Jest on podmiotem występującym w każdym procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa. Ma za zadanie przedstawianie wszelkich racjonalnych argumentów przeciwko stwierdzeniu nieważności małżeństwa. 

Następny etap postępowania obejmuje wyrokowanie. Na tym etapie sędziowie oceniają zebrany materiał dowodowy i na jego podstawie wydają wyrok. 

Po wydaniu wyroku strona niezadowolona z niego lub obrońca węzła mogą złożyć apelację w ciągu 15 dni od otrzymania wyroku. Wówczas akta sprawy trafiają do sądu II instancji, który raz jeszcze rozpatruje daną sprawę. Po zmianach wprowadzonych w 2015 roku, jeśli nikt nie złoży apelacji, wtedy sąd wydaje dekret wykonalności wyroku. Od tego momentu istnieje możliwość zawarcia małżeństwa.

Zgłoszenie apelacji w świetle zasad prawa kanonicznego obejmuje dwa etapy. 

Pierwszy to zgłoszenie apelacji w terminie 15 użytecznych dni. W zgłoszeniu apelacji strona niezadowolona z wyroku zapowiada, że nie podziela zdania sądu i składa apelację. 

Drugi etap to tzw. poparcie apelacji. Należy je złożyć w terminie miesiąca od zgłoszenia apelacji. Do jej poparcia wystarczające jest to, że strona poprosi sąd II instancji o zmianę zaskarżonego wyroku. W praktyce poparcie apelacji zawiera argumentację na poparcie swojego stanowiska co do niezadowolenia z wydanego wyroku. 

Dopuszczalne jest także w tym etapie powołanie nowych dowodów.

Postępowanie przed sądem II instancji przebiega podobnie jak przed sądem I instancji.