Mały świadek koronny – kim są popularne „sześćdziesiątki”?

W ostatnich czasach bardzo dużo słyszy się o „sześćdziesiątkach”. Jest to temat nośny i bardzo kontrowersyjny, dzielący społeczeństwo na dwie grupy. Jedni uważają, że mały świadek koronny jest instytucją patologiczną, mającą na celu podnoszenie statystyk prokuraturze, polegającą na pomawianiu niewygodnych dla nich osób w sytuacji, gdy nie są w stanie znaleźć rzetelnego dowodu winy „sprawcy” oraz na oczyszczaniu się z niej przez przestępcę, który próbując uniknąć więzienia, „donosi” na swoich kolegów. Drudzy stoją na stanowisku, że pomimo nie do końca moralnego charakteru tej instytucji jest ona bardzo pożyteczna społecznie. Dzięki niej organy ścigania, łapiąc „płotkę” i idąc z nią na współpracę, są w stanie pojmać wielu groźniejszych kryminalistów, a niejednokrotnie nawet rozbić całą grupę przestępczą. W niniejszym artykule nie będziemy jednak zajmować się oceną samej instytucji i forować któregoś ze wskazanych wyżej stanowisk. Odpowiemy za to na pytania, kim jest mały świadek koronny, jak nim zostać oraz na jakie „przywileje” może on liczyć.

Mały świadek koronny nieodzownie związany jest z instytucją nadzwyczajnego złagodzenia kary. Zgodnie z art. 60 § 3 Kodeksu karnego (dalej jako kk) sąd ma obowiązek złagodzić karę przestępcy, który spełni wszystkie przesłanki określone w niniejszym przepisie, tj. ujawni informacje dotyczące osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. W szczególnych okolicznościach może dojść nawet do warunkowego zawieszenia wykonania kary. Jak widać, taki rodzaj współpracy, o ile spełni ustawowe wymogi, może okazać się bardzo korzystny dla sprawcy przestępstwa.

Kim jest mały świadek koronny?

Zgodnie z przepisem wskazanym na wstępie małym świadkiem koronnym jest sprawca współdziałający z innymi osobami w popełnieniu przestępstwa, pod warunkiem, że ujawni on organowi powołanemu do ścigania przestępstw informacje, które dotyczą osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa, jak również istotne okoliczności jego popełnienia. Aby więc przestępca mógł skorzystać z omawianej instytucji, spełnione muszą zostać wszystkie wskazane w przepisie warunki. Brak któregokolwiek z nich wyłącza możliwość nadzwyczajnego złagodzenia kary. Dodatkowo należy powtórzyć za Sądem Najwyższym, że „możliwość zastosowania instytucji z art. 60 § 3 kk nie jest w żadnej mierze uzależniona od wysokości kary, grożącej sprawcy” (por. postanowienie SN z 2 lutego 2005 roku, sygn. akt: V KK 265/04).

Aby dana osoba mogła zostać małym świadkiem koronnym, konieczne jest uprzednie popełnienie przez nią przestępstwa w ramach współdziałania z innymi osobami. Nie musi dotyczyć ono jedynie współsprawstwa, może być również popełnione w innych formach wieloosobowych, jak np. sprawstwo kierownicze, podżeganie czy pomocnictwo. Co istotne, omawiany przepis można zastosować wyłącznie w przypadku, gdy czyn przestępny zostanie dokonany co najmniej przez 3 osoby (w tym przez małego świadka koronnego). Takie rozwiązanie jest podyktowane tym, że dopiero „wymiana” dwóch lub większej liczby przestępców za jednego, który zdecydował się współpracować z organami ścigania, jest korzystne z punktu widzenia walki z przestępczością. W końcu omawiana instytucja została stworzona przede wszystkim w celu wyeliminowania zorganizowanych grup przestępczych i rozbicia solidarności oraz lojalności ich członków. Przepis art. 60 § 3 kk stanowi jednak wyjątki, gdyż swoją „ochroną” nie obejmuje osób kierujących grupą przestępczą, organizujących przestępne współdziałanie lub niepełniących takich funkcji formalnie, lecz odgrywających zasadniczą rolę w realizacji przestępstwa.

Przesłanki do zastosowania nadzwyczajnego złagodzenia kary

Zasadniczymi przesłankami prowadzącymi do nadzwyczajnego złagodzenia kary jest ujawnienie wobec organu ścigania informacji dotyczących osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz istotne okoliczności jego popełnienia. Informacje te muszą być całościowe. Niewystarczające będzie więc udzielenie informacji wybiórczych, szczątkowych lub taktycznie dozowanych, tj. w sposób mający na celu ochronę własnych interesów procesowych lub współsprawców. Jak podkreślił Sąd Apelacyjny w Warszawie w swoim wyroku z 14 czerwca 2019 roku (sygn. akt: II AKa 250/18) „zastosowanie przepisu art. 60 § 3 kk może mieć miejsce wyłącznie wobec oskarżonego, który złożył wyczerpujące, szczere i pełne oraz konsekwentne wyjaśnienia, które obejmują istotne okoliczności popełnienia przestępstwa – w tym również odnoszące się do roli samego oskarżonego. Podejrzany musi przyznać się do sprawstwa i zawinienia w całości”. Możliwość zastosowania przepisu nadzwyczajnego złagodzenia kary nie będzie miała jednak miejsca, jeżeli oskarżony już w toku postępowania sądowego zmieni treść lub odwoła wyjaśnienia w zakresie istotnych okoliczności popełnienia przestępstwa lub współdziałania w jego popełnieniu z innymi osobami. Duże kontrowersje budzi natomiast stanowisko, zgodnie z którym organy ścigania oraz sąd karny nie mają obowiązku weryfikacji wyjaśnień oskarżonego z innymi źródłami dowodowymi. Oznacza to, że zeznania małego świadka koronnego mogą stanowić jedyny dowód w sprawie, na podstawie którego zostaną skazane inne osoby. Takie stosowanie omawianego przepisu stwarza ryzyko nałożenia kar wieloletniego pozbawienia wolności osób niewinnie pomówionych.

Kolejnym warunkiem jest ujawnienie informacji nieznanych dotąd organom ścigania. Przyznanie się przestępcy do winy i złożenie wyjaśnień obciążających współsprawców będzie niewystarczające, jeżeli fakty ujawnione przez sprawcę zostały już ustalone na podstawie innych dowodów zebranych w sprawie. Co więcej, informacje przekazane przez małego świadka koronnego muszą być istotne dla sprawy. Muszą dotyczyć co najmniej osób uczestniczących w popełnieniu przestępstwa oraz dokładnych okoliczności jego popełnienia. Sąd Najwyższy w wyroku z 17 czerwca 2015 roku (sygn. akt: V KK 60/15) podkreślił, że istotne informacje to takie, „które będą umożliwiały postawienie zarzutów konkretnym osobom poprzez ustalenie, zidentyfikowanie oraz pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej, jak również ewentualne uniemożliwienie im dalszej działalności przestępczej. Informacje te powinny umożliwić sądowi nie tylko ustalenie ustawowych znamion przestępstwa, ale również wskazywać na jego rozmiar, sposób działania sprawców, wielkość wyrządzonej szkody, jak również osoby, które brały udział w jego popełnieniu”.

Ponadto ważny jest również moment przekazania informacji przez sprawcę. Aby móc starać się o status małego świadka koronnego, wyjaśnienia muszą zostać przekazane na etapie postępowania przygotowawczego, tj. w postępowaniu prowadzonym przez prokuraturę, jeszcze przed wniesieniem aktu oskarżenia. Nie będzie miał zatem szans na omawiany rodzaj złagodzenia kary oskarżony, który obciążył zeznaniami współsprawców już w czasie rozprawy przed sądem karnym pierwszej instancji lub sądem odwoławczym.

Nadzwyczajne złagodzenie kary na wniosek prokuratora

Będąc w temacie małego świadka koronnego, warto jeszcze zwrócić uwagę na art. 60 § 4 kk. Zgodnie z nim na wniosek prokuratora sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet warunkowo zawiesić jej wykonanie w stosunku do sprawcy przestępstwa, który niezależnie od wyjaśnień złożonych w swojej sprawie ujawnił przed organem ścigania i przedstawił istotne i nieznane dotychczas temu organowi okoliczności przestępstwa zagrożonego karą powyżej 5 lat pozbawienia wolności. W tym wypadku, w odróżnieniu od § 3 powołanego przepisu, owa instytucja ma charakter fakultatywny i wniosek w tym zakresie nie jest wiążący dla sądu. Niemniej jednak przepis ten umożliwia prokuratorowi w trakcie postępowania przygotowawczego wpływanie na sprawcę przestępstwa w celu przyznania się przez niego do winy oraz ujawnienia znanych mu informacji o innym poważnym przestępstwie, być może związanym ze sprawą pierwotną.

Nadzwyczajne złagodzenie kary – zasady stosowania

Nadzwyczajne złagodzenie kary zasadniczo polega na wymierzeniu sprawcy kary poniżej dolnej granicy ustawowego zagrożenia lub orzeczeniu kary łagodniejszego rodzaju. Sąd Apelacyjny w Gdańsku w wyroku z 16 lipca 2019 roku (sygn. akt: II AKa 109/19) wyjaśnił, że rozważania związane z procesem nadzwyczajnego złagodzenia kary w każdej sytuacji muszą uwzględniać ujemną zawartość bezprawia popełnionego czynu, stopień winy oraz zewnętrzny efekt procesu nadzwyczajnego złagodzenia i że ta ocena rozkłada się na trzy etapy. Pierwszy – dotyczący stwierdzenia istnienia podstawy do nadzwyczajnego złagodzenia kary, drugi – związany z oceną sankcji, jaką należałoby wymierzyć, gdyby nie zaistniała ta sytuacja, która ma stanowić podstawę nadzwyczajnego złagodzenia i trzeci –  polegający na przeprowadzeniu bilansu i stwierdzeniu, czy zachodzi w danym przypadku szczególne uzasadnienie dla nadzwyczajnego złagodzenia kary, a więc czy nawet najniższa kara przewidziana za dane przestępstwo byłaby niewspółmiernie surowa dla sprawcy.

Dodatkowo ustawodawca w art. 60 § 6 kk ustanowił generalne zasady łagodzenia kar. Zgodnie z tym przepisem następuje to w następujący sposób:

1. jeżeli czyn stanowi zbrodnię zagrożoną co najmniej karą 25 lat pozbawienia wolności, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od 8 lat;
2. jeżeli czyn stanowi inną zbrodnię, sąd wymierza karę pozbawienia wolności nie niższą od jednej trzeciej dolnej granicy ustawowego zagrożenia;
3. jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności nie niższa od roku, sąd wymierza grzywnę, karę ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności;
4. jeżeli czyn stanowi występek, przy czym dolną granicą ustawowego zagrożenia jest kara pozbawienia wolności niższa od roku, sąd wymierza grzywnę albo karę ograniczenia wolności.

Ponadto, w szczególnych sytuacjach na mocy art. 60 § 5 kk w przypadku podjęcia współpracy z organami ścigania sprawca może liczyć nawet na zawieszenie wykonania kary w granicach przekraczających ramy „standardowego” zawieszenia kary. Przepis art. 69 § 1 kk stanowi, że nie można zawiesić wykonania kary pozbawienia wolności, której wymiar przekracza rok, gdzie okres próby wynosi maksymalnie 5 lat. Tymczasem w przypadku małego świadka koronnego, sąd wymierzając karę pozbawienia wolności do lat 5, może warunkowo zawiesić jej wykonanie na okres próby wynoszący do lat 10, pod warunkiem, że prawdopodobne jest, iż sprawca nie popełni przestępstwa ponownie.

Mały świadek koronny – podsumowanie

Jak wskazuje niniejszy artykuł, można popełnić przestępstwo, a następnie – bez okazywania skruchy – wyjść z sytuacji obronną ręką. Na pierwszy rzut oka konstrukcja omawianego przepisu Kodeksu karnego może wydać się demoralizująca oraz sprzyjająca działalności przestępczej. W rzeczywistości nie jest to takie jednoznaczne. Zadaniem instytucji małego świadka koronnego jest przede wszystkim rozbijanie jedności i lojalności wśród członków grup przestępczych. Dodatkowo na złagodzenie kary nie mogą liczyć przestępcy, którzy kierowali takimi grupami lub odgrywali zasadniczą rolę w realizacji przestępstwa. Oznacza to, że „uprzywilejowanie” przestępcy będącego niżej w hierarchii całej grupy może poskutkować uchwyceniem osób nią kierujących. Mimo że działanie takie może być uznawane za wątpliwe moralnie, to z całą pewnością jest pozytywne dla całego społeczeństwa.