Kiedy możliwy jest zwrot przedmiotu darowizny?

Bliskie sobie osoby, bardzo często nie przywiązując do tego większej uwagi, dokonują darowizny. Są nią wszelkiego rodzaju prezenty: czy to urodzinowe, czy to ślubne, a nawet drobne upominki – umowa darowizny nie wymaga bowiem, aby darowana rzecz nosiła określoną wartość. Z artykułu dowiesz się kiedy zwrot przedmiotu darowizny jest możliwy.

Forma darowizny

Umowa darowizny zgodnie z regulacjami zawartymi w Kodeksie cywilnym polega na tym, że darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.

Umowa darowizny dla swojej skuteczności powinna mieć określoną formę. Przepisy prawa cywilnego wskazują w tym wypadku na to, aby oświadczenie darczyńcy dotyczące darowizny było złożone w formie aktu notarialnego. Jednakże trudno wyobrazić sobie sytuację, w której bliskie osoby za każdym razem, kiedy chcą coś komuś podarować, udają się do notariusza. Ustawodawca wskazał, że w wypadku niedochowania wymaganej dla darowizny formy aktu notarialnego umowa darowizny stanie się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostało spełnione.

Przykładowo w sytuacji darowizny nieruchomości zarówno oświadczenie darczyńcy, jak i obdarowanego muszą być złożone formie aktu notarialnego, w przeciwnym wypadku umowa darowizny będzie bezwzględnie nieważna i nie będzie podlegać konwalidacji poprzez spełnienie świadczenia.

Przesłanki zwrotu przedmiotu darowizny

W życiu zdarzają się różne sytuacje, których nie można przewidzieć, dlatego też ustawodawca przewidział możliwość zwrotu darowizny.

Najczęściej zwrot darowizny nastąpi w sytuacji jej odwołania z uwagi na rażącą niewdzięczność obdarowanego względem darczyńcy.

Po wykonaniu darowizny darczyńca może ją odwołać, jeżeli obdarowany dopuścił się względem niego rażącej niewdzięczności.

Pojęcie rażącej niewdzięczności nie zostało zdefiniowane w przepisach Kodeksu cywilnego, dlatego konieczne jest sięgnięcie do dorobku orzecznictwa.

W wyroku Sądu Okręgowego w Łodzi z 25 stycznia 2018 roku (sygn. III Ca 1616/17) wskazano: „Nie ma jednej reguły pozwalającej na uznanie zachowania obdarowanego wobec darczyńcy za rażącą niewdzięczność uzasadniającą odwołanie darowizny, dlatego też ocena, czy obdarowanemu można przypisać niewdzięczność i to w stopniu rażącym, musi być dokonywana każdorazowo na podstawie całokształtu okoliczności sprawy z uwzględnieniem dobrych obyczajów, ale również norm obowiązujących w środowisku, w którym funkcjonują obie strony, oraz ich wzajemnych relacji, w tym stopnia bliskości. Rażącą niewdzięcznością będzie zachowanie się obdarowanego skierowane bezpośrednio lub pośrednio przeciwko darczyńcy, które oceniając rzecz rozsądnie, musi być uznane za wysoce niewłaściwe i krzywdzące darczyńcę. Chodzi tu przede wszystkim o popełnienie przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub czci albo mieniu darczyńcy oraz o naruszenie przez obdarowanego spoczywających na nim obowiązków wynikających ze stosunków osobistych i rodzinnych łączących go z darczyńcą, a także obowiązku wdzięczności”.

Sąd Apelacyjny w Warszawie V Wydział Cywilny w wyroku z 15 lipca 2020 roku (sygn. V ACa 762/19) zauważył, że „[…] o rażącej niewdzięczności z reguły nie może być mowy, gdy obdarowany dopuszcza się wobec darczyńcy działań godzących w jego dobra, ale czyni to nieumyślnie, a nawet umyślnie, lecz działania te nie wykraczają poza ramy zwykłych konfliktów życiowych (rodzinnych) w określonym środowisku. Podobnie, incydentalne sprzeczki nie wyczerpują znamion rażącej niewdzięczności. »Nie uzasadniają odwołania darowizny, czyli nie noszą znamion rażącej niewdzięczności, czyny nieumyślne obdarowanego, drobne czyny umyślne, ale niewykraczające w określonych środowiskach poza zwykłe konflikty życiowe i rodzinne, jak też zdarzenia wywołane zachowaniem, czy działaniem darczyńcy«. Nadto, nie mogą też być uznane za rażącą niewdzięczność przykrości i krzywdy czynione impulsywnie, lecz mieszczące się w granicach zwykłych konfliktów życia codziennego. Zachowaniu obdarowanego względem darczyńcy nie można przypisać cech rażącej niewdzięczności, jeśli źródłem konfliktów i awantur między stronami były nie tylko naganne zachowania obdarowanego i jego najbliższej rodziny, ale również działania darczyńcy przejawiającego silną potrzebę samodzielnego decydowania o sposobie zarządu nieruchomością, nie będącą już jego własnością. Taka postawa darczyńcy prowokowała obdarowanego, wywołując u niego niecierpliwość i rozdrażnienie; jego zachowanie nie było zatem podyktowane zamiarem wyrządzenia darczyńcy krzywdy”.

Oświadczenie o odwołaniu darowizny

W celu odwołania darowizny darczyńca musi złożyć oświadczenie o odwołaniu darowizny, które dla celów dowodowych powinno mieć formę pisemną.

Sądu Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 5 listopada 2015 roku (VI ACa 1575/14) stwierdził, że „oświadczenie woli darczyńcy o odwołaniu darowizny może wynikać także z dokonanych przez darczyńcę czynności procesowych w postępowaniu o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy, przy czym wówczas konieczne jest ustalenie, kiedy takie oświadczenie zostało w istocie złożone oraz czy i kiedy dotarło ono ostatecznie do obdarowanego”.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego został wyrażony także pogląd, że oświadczenie o odwołaniu darowizny może wynikać również z treści pozwu. W takim przypadku chwilą złożenia oświadczenia jest chwila doręczenia obdarowanemu pozwu.

Treść oświadczenia o odwołaniu darowizny nie jest określona, najważniejsze, aby było ono dla obdarowanego jednoznaczne i zrozumiałe oraz zawierało przyczynę je uzasadniającą.

W razie sporu, czy zaistniały podstawy do odwołania darowizny, sąd bada, czy miała miejsce zmiana stanu majątkowego darczyńcy uzasadniająca odwołanie darowizny niewykonanej albo czy zachowanie obdarowanego nosiło znamiona rażącej niewdzięczności.

Gdyby okazało się, że powoływane w oświadczeniu darczyńcy o odwołaniu darowizny okoliczności nie wystąpiły, odwołanie darowizny jest bezskuteczne.

Jeśli podstawa do odwołania darowizny powstanie w późniejszym czasie, ma on prawo do ponownego złożenia oświadczenia o odwołaniu darowizny na zasadach ogólnych.

Termin do odwołania darowizny

Odwołanie darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego nie może nastąpić po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego.

Jak wskazał Sądu Najwyższy w wyroku z 25 listopada 2004 roku (III CK 601/03), „każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego, który może być traktowany jako rażąca niewdzięczność, daje podstawę do odwołania darowizny i każda z osobna podlega osobnemu przedawnieniu z art. 899 § 3 kc”.

Zwrot przedmiotu darowizny

W przypadku odwołania darowizny z uwagi na rażącą niewdzięczność obdarowanego wobec darczyńcy zwrot przedmiotu darowizny następuje na podstawie przepisów regulujących bezpodstawne wzbogacenie.

Odwołanie darowizny prowadzi do sytuacji, kiedy obdarowany obowiązany jest wydać darczyńcy podarowaną rzecz w naturze według stanu z chwili zdarzenia uzasadniającego odwołanie darowizny lub zwrotu jej wartości.

Samo oświadczenie odwołujące darowiznę z powodu rażącej niewdzięczności nie powoduje przejścia własności nieruchomości z obdarowanego na darczyńcę, a stwarza jedynie obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny stosownie do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Po stronie obdarowanego wprawdzie powstaje obowiązek zwrotu przedmiotu odwołanej darowizny, ale najczęściej darczyńca będzie musiał wystąpić na drogę postępowania sądowego.

Obdarowani bardzo często mimo odwołania darowizny nie zgadzają się z tym i nie chcą zwrócić darowizny. Wystąpienie na drogę postępowania sądowego w celu odzyskania darowizny wiąże się z koniecznością poniesienia opłaty sądowej od pozwu, która ustalana jest według wartości przedmiotu sporu, czyli wartości przedmiotu darowizny. Często prowadzenie postępowania sądowego wymaga dodatkowych kosztów, jak np. koszty z tytułu ustanowienia przez darczyńcę pełnomocnika procesowego.

Zwrot przedmiotu darowizny a podatek

Pamiętać należy, że umowa darowizny podlega opodatkowaniu podatkiem od spadków i darowizn.

Obowiązek podatkowy w przypadku darowizny dotyczy obdarowanego.

Z perspektywy prawa podatkowego odwołanie przez darczyńcę darowizny nie ma wpływu na zobowiązania podatkowe powstałe w związku z zawartą wcześniej umową darowizny. Dlatego też w wypadku, gdy obdarowany zapłaci podatek od darowizny, późniejsze jej odwołanie przez darczyńcę nie będzie skutkowało zwrotem zapłaconego podatku.

Odwołanie darowizny i zwrot przedmiotu darowizny nie jest prosty. Dlatego zawsze przed jej dokonaniem warto przemyśleć tę decyzję i nie podejmować jej pochopnie, szczególnie gdy darowizna niesie znaczą wartość.